Amerikaanse soldaten onthullen geheimen over kernwapens in Nederland

De rechten en plichten die komen kijken bij het veilig onderbrengen van kernwapens in Europa, worden niet altijd nageleefd. Bellingcat zocht het uit.

Voor Amerikaanse soldaten die belast zijn met de bewaring van kernwapens in Europa staat er veel op het spel. Beveiligingsprotocollen zijn lang, gedetailleerd en moeten uit het hoofd worden geleerd. Om dat proces te vereenvoudigen maakten sommige militairen gebruik van voor iedereen toegankelijke flashkaart-apps – waarmee ze onbedoeld een groot aantal gevoelige beveiligingsprotocollen hebben onthuld over Amerikaanse kernwapens en de bases waar die liggen opgeslagen.

Hoewel de aanwezigheid van Amerikaanse kernwapens in Europa al lang bekend is via verschillende uitgelekte documenten, foto’s en verklaringen van oud-functionarissen, is hun exacte locatie officieel nog steeds geheim. Overheden bevestigen noch ontkennen de aanwezigheid ervan. Volgens actievoerders en parlementsleden in sommige Europese landen belemmert deze tegenstrijdigheid vaak een open en democratisch debat over de rechten en plichten die komen kijken bij het onderbrengen van kernwapens.

Op de flashkaarten die worden gebruikt door soldaten die de taak hebben deze wapens te bewaken, staan echter niet alleen de bases, maar zelfs de exacte schuilplaatsen met ‘warme’ kluizen (hierna ‘vaults’ genoemd) die vermoedelijk kernwapens bevatten. Ook worden gedetailleerde beveiligingsdetails en -protocollen genoemd, zoals posities van camera’s, de frequentie van patrouilles rond de vaults, geheime tekens die aangeven dat een bewaker wordt bedreigd en unieke identificatiekenmerken die een badge voor een afgeschermd gebied moet hebben.

Net als hun analoge naamgenoten zijn flashkaart-apps populaire leermiddelen met vragen op de ene kant en de antwoorden op de andere. Door eenvoudig online te zoeken naar termen waarvan algemeen bekend is dat ze in verband worden gebracht met kernwapens, wist Bellingcat kaarten te vinden die werden gebruikt door militair personeel op alle zes de Europese militaire bases waarvan bekend is dat er kernwapens liggen opgeslagen.

Volgens deskundigen die door Bellingcat werden benaderd vormen deze bevindingen een ernstige schending van de beveiligingsprotocollen en doen ze nieuwe vragen rijzen over de inzet van Amerikaanse kernwapens in Europa.

Zoveelste waarschuwing

Jeffrey Lewis, oprichter en uitgever van Arms Control Wonk.com en directeur van het East Asia Nonproliferation Program bij het James Martin Center for Nonproliferation Studies, noemde de bevindingen een ‘flagrante schending’ van de beveiligingsprocedures van Amerikaanse kernwapens die gestationeerd zijn in NAVO-landen.

Hij zei verder dat de ‘geheimhouding over het stationeren van Amerikaanse kernwapens in Europa er niet is om de wapens uit handen te houden van terroristen, maar alleen in stand wordt gehouden zodat politici en militaire leiders niet de lastige vraag hoeven te beantwoorden of de regelingen van de NAVO voor het delen van kernwapens vandaag de dag nog wel zinvol zijn. Het is de zoveelste waarschuwing dat er iets mis is met de beveiliging van deze wapens.’

Hans Kristensen, directeur van het Nuclear Information Project van de Federation of American Scientists, was het hier in grote lijnen mee eens en verklaarde dat je veiligheid bereikt door ‘effectieve beveiliging, niet door geheimhouding’.

Sommige flashkaarten die in de loop van dit onderzoek werden ontdekt, waren al in 2013 online voor het publiek zichtbaar. Op andere sets stonden processen beschreven die in elk geval tot april 2021 door gebruikers uit het hoofd werden geleerd. Het is niet bekend of geheime zinnen, protocollen of andere beveiligingsprocedures sindsdien zijn gewijzigd.

Alle flashkaarten die in dit artikel worden beschreven lijken te zijn verwijderd van de leerplatforms waarop ze te zien waren, nadat Bellingcat voorafgaand aan de publicatie de NAVO en het Amerikaanse leger om commentaar had gevraagd. Een woordvoerder van het Nederlandse ministerie van Defensie verklaarde dat er samen met de NAVO en US European Command (EUCOM) actie is ondernomen nadat Bellingcat een foto had ontdekt die in 2013 op Facebook was gedeeld.

Een woordvoerder van de Amerikaanse luchtmacht bevestigde dat men ervan op de hoogte was dat militairen  flashkaart-apps gebruikten om ‘een groot aantal verschillende onderwerpen’ te leren. Maar, zo zei men, militair personeel werd daar niet toe aangemoedigd en men wilde niet praten over oudere of huidige beveiligingsprotocollen. Volgens de woordvoerder was de luchtmacht er niet van op de hoogte dat er door het Department of Defense of het Department of the Air Force naar het gebruik van onlinestudiehulpmiddelen werd gekeken, maar wel dat ‘de geschiktheid van informatie die via studieflashkaarten werd gedeeld wordt onderzocht’.

Met de ministeries van Defensie van België, Duitsland, Italië en Turkije – alle landen waarvan is gemeld dat er bases zijn met Amerikaanse kernwapens – is ook contact gezocht over het gebruik van flashkaarten door Amerikaanse soldaten die op hun grondgebied zijn gestationeerd. Geen van de ministeries kwam met een antwoord.

Vliegbasis Volkel in Nederland

Militair jargon zit vol termen en afkortingen, en dat is ook het geval bij de opslag van kernwapens. In onlineartikelen, aanbestedingsstukken van overheden en zelfs Wikipedia-artikelen is echter informatie over enkele belangrijke termen te vinden.

Op bases met kernwapens vind je bijvoorbeeld beschermende schuilplaatsen, Protective Aircraft Shelters (PAS), uitgerust met wapenopslag- en beveiligingssystemen (Weapons Storage and Security Systems, WS3) die bestaan uit elektronische bedieningssystemen, sensoren en een bewaarplaats (vault) die in de vloer is ingebouwd. Deze vaults bieden elk plaats aan maximaal vier B61 thermonucleaire zwaartekrachtbommen.

Simpelweg op Google zoeken naar ‘PAS, ‘WS3’ en ‘vault’, in combinatie met de namen van luchtmachtbases in Europa, leidde al snel naar gratis flashkaartplatforms zoals Chegg, Quizlet en Cram.

Een voorbeeld is de Nederlandse vliegbasis Volkel. Hoewel de aanwezigheid van Amerikaanse kernwapens op Volkel wordt beschreven in uitgelekte documenten en verklaringen van oud-functionarissen, beschouwt de Nederlandse regering het nog steeds als een geheim. Maar een set van zeventig flashkaarten op Chegg, getiteld ‘Study!’, lijkt een stap verder te gaan door de exacte PAS te vermelden waar de wapens zich bevinden.

Maar een set van zeventig flashkaarten getiteld ‘Study!’ op Chegg lijkt een stap verder te gaan door de exacte shelters te vermelden waar de wapens zich bevinden:

Zoals te zien is op de afbeelding hierboven, zijn vijf van de elf WS3-vaults op Volkel aangeduid met ‘HOT’ en de andere zes met ‘COLD’. 

Op een andere set van meer dan tachtig flashkaarten voor de Aviano Air Base in Italië, een andere locatie waar naar verluidt Amerikaanse kernwapens liggen opgeslagen, staan nog meer gevoelige details vermeld:

‘WS3 response order’ lijkt te verwijzen naar de volgorde waarin een soldaat moet reageren op verschillende alarmen afkomstig van het WS3-systeem waarmee de vaults zijn beschermd. Voor zowel ‘Level 1’- als ‘Level 2’-alarmen ligt de prioriteit bij ‘hot (loaded vaults)’ – waarschijnlijk de vaults waar kernwapens liggen. Op andere kaarten worden ‘loaded’ en ‘hot’ vaults door elkaar gebruikt, één keer zelfs in combinatie met ‘nuclear weapon’.

Ook voor Aviano staat op een andere flashkaart te lezen welke vault koud is in ‘tango loop’ (een specifiek gedeelte van de Aviano Air Base, ook wel ‘tower loop’ genoemd).

Op elke set flashkaarten kunnen nieuwe definities en acroniemen staan. Als je naar die termen zoekt, vind je nog meer nieuwe flashkaarten. 

Need-to-knows

Op het eerste gezicht lijken de meeste flashkaarten niet erg interessant. Op vrijwel alle sets staat dezelfde algemene handboekinformatie die soldaten leren om hun loopbaanontwikkelingsvakken te halen. Het gaat om definities van termen, afkortingen, formulieren die moeten worden ingeleverd, wetten, procedures en radioprotocollen.

Maar in veel gevallen hebben militairen hun eigen ‘need-to-knows’ en zeer specifieke beveiligingsdetails toegevoegd.

Zo noteerde iemand op een basis meer dan honderd dingen die hij voor zijn specifieke functie moest weten. Hierbij ging het om zaken als de locatie van modems die de vaults met de bewakingsfaciliteit verbinden, de procedures voor noodsignalen voor elk gebied op de basis, het beeld van camera’s die op de vault zijn gericht, en de onderdelen en werking van de bijbehorende bedieningspanelen. Ook details over de samenstelling van wachtwoorden, gebruikersnamen en of deze spaties kunnen bevatten, werden op de kaarten vermeld.

Op sommige platforms is bovendien te zien wanneer gebruikers hun flashkaarten voor het laatst hebben bestudeerd. De hierboven genoemde persoon gebruikte de flashkaart voor het laatst in april 2021, maar ook deze bleek te zijn verwijderd nadat Bellingcat contact had opgenomen met de NAVO, het Amerikaanse ministerie van Defensie en EUCOM om een reactie te vragen op de bevindingen in dit artikel.

De informatie die op flashkaarten kan worden aangetroffen hangt af van de basis waarnaar wordt gezocht. 

Laten we beginnen met de informatie die nuttig is om de locaties van kernwapens te traceren (en het aantal vaults, als indicatie van hoeveel het er zouden kunnen zijn). Naast nieuwe informatie over ‘koude’ en ‘warme’ vaults in Aviano (Italië) en Volkel hebben we ook details kunnen vinden over vaults op alle andere bases in Europa waar naar verluidt kernwapens liggen opgeslagen: Incirlik (Turkije), Ghedi (Italië), Büchel (Duitsland) en Kleine-Brogel (België).

Maar misschien net zo zorgwekkend is het openbaar posten van nauwkeurige informatie over beveiligings- en basisprotocollen. Op sommige flashkaarten staat het aantal beveiligingscamera’s en hun positie op verschillende bases, informatie over sensoren en radarsystemen, de unieke identificatiekenmerken van badges voor afgeschermde zones (restricted area badges, RAB) voor Incirlik, Volkel en Aviano, evenals geheime dwangwoorden en het type uitrusting dat de responstroepen dragen die de bases bewaken.

Dan is er nog informatie over de beschermende vliegtuigshelters, het WS3-systeem en de vaults zelf. Voor sommige bases vond Bellingcat online onder meer flashkaarten met informatie over de gebouwen waar de sleutels van de vliegtuigshelters worden bewaard, informatie over hoe vaak een ‘warme’ en ‘koude’ PAS wordt gecontroleerd, en details over de sensoren die de PAS beschermen tegen indringers en die zijn ingebouwd in de vaults zelf.

Het militaire personeel noteerde ook tot in detail welke objecten in beveiligingsfaciliteiten tegen manipulatie zijn beveiligd, alsook de locaties van reservegeneratoren en van A- en B-versies van universele vrijgavecodes, waarmee alle vaults tegelijk kunnen worden geopend.

Het is niet helemaal duidelijk waarom of hoe deze informatie openbaar doorzoekbaar is geworden. Op de website van Quizlet staat dat de zichtbaarheid van alle flashkaarten standaard is ingesteld op openbaar – gebruikers kunnen daarna de privacy wijzigen als ze dat willen. Op dezelfde manier instrueert de help-pagina van de Cram-website gebruikers hoe ze sets privé kunnen maken, wat impliceert dat alle geüploade flashkaarten ook standaard openbaar zijn. In het Q&A-gedeelte van de Chegg-website wordt uitgelegd hoe gebruikers de privacy-instellingen van hun flashkaarten kunnen wijzigen, maar staat niet expliciet vermeld of ze ook standaard openbaar zichtbaar zijn. (In 2018 nam Chegg het flashkaarten-platform van StudyBlue over, waarvan de website ook onduidelijk is over de vraag of sets flashkaarten standaard openbaar zichtbaar waren.)

Enkele flashkaart-vragen die Bellingcat heeft ingezien gaan onder meer over wat je in de lokale taal moet roepen tegen een indringer, over lokale wetgeving en over namen van squadrons, zones en gebouwen

Het verifiëren van de informatie op de flashkaarten was relatief eenvoudig – wat op zichzelf al zonder meer op een beveiligingsprobleem duidt. Sommige sets die op Cram en Quizlet waren gemaakt, waren traceerbaar doordat gebruikersnamen de volledige naam bevatten van de personen die de kaarten hadden gemaakt. Anderen gebruikten dezelfde foto als op hun LinkedIn-profiel.

Zelfs in gevallen waarin het niet direct duidelijk was waar de gebruikers zich bevonden, kon de militaire basis waarnaar hun flashkaarten verwezen worden afgeleid uit wat ze aan het leren waren. Enkele flashkaart-vragen die Bellingcat heeft ingezien gaan onder meer over wat je in de lokale taal moet roepen tegen een indringer, over lokale wetgeving en over namen van squadrons, zones en gebouwen.

Ook subtielere details konden worden geverifieerd. De flashkaart die melding maakt van vault 27 op ‘Tango loop’, vliegbasis Aviano, komt bijvoorbeeld overeen met een openbaar Amerikaans militair document waarin wordt bevestigd dat er op vliegbasis Aviano een Protective Aircraft Shelter’ is met de naam ‘t-27’.   

En ook de inhoud van anonieme flashkaarten (zonder gebruiksnamen) kon worden geverifieerd. Een van deze flashkaarten leek procedures te beschrijven van het Nederlandse Volkel. Deze informatie lijkt nergens anders openbaar beschikbaar te zijn, maar is vergelijkbaar met informatie die werd aangetroffen in de sets van geverifieerde gebruikers op onder meer de bases Incirlik, Aviano, Kleine-Brogel. De anonieme set bevatte bijvoorbeeld een flashkaart die specifiek gericht was op de authenticatiegegevens van een RAB en van geverifieerde gebruikers.

Een van de interessantste kaarten in de anonieme sets was de ‘vault status’-flashkaart, die lijkt aan te geven welke vaults in Volkel kernwapens bevatten. Om deze informatie te kunnen verifiëren moeten we eerst vaststellen of deze vaults daadwerkelijk bestaan. Volkel heeft 32 beschermende vliegtuigshelters (te zien op Google Earth), maar niet elke PAS heeft een WS3-vault. We moeten dergelijke shelters vinden met zo’n vault, en kijken of het aantal overeenkomt met dat op de flashkaart.

‘703rd MUNSS’

Een snelle zoektocht op Google leidt ons naar een kaart van Volkel (uit 1999), gepubliceerd door Ontwapen!, een antimilitaristische actiegroep. Op de kaart staan acht Protective Aircraft Shelters met vaults – drie minder dan de elf vaults op de flashkaart (uit 2019). Er zijn verschillende webpagina’s (uit 2007 en 2014) te vinden met nummers van shelters waar de kernwapens liggen opgeslagen. Toch is het onduidelijk wat de bronnen zijn van deze posts en komen de details slechts gedeeltelijk overeen met de aantallen op onze flashkaart.

Maar zoals uit eerdere artikelen van Bellingcat over fitness-apps en een bierproef-app is gebleken, kunnen soldaten in dergelijke omstandigheden zelf zonder het te weten een bron van informatie zijn. De eerste stap is de personen vinden die toegang hebben tot deze locaties.

Via Wikipedia kunnen we zien dat de kernwapens in Volkel worden onderhouden door een Amerikaans squadron: het 703rd Munitions Support Squadron. In militair jargon is dat afgekort tot ‘703rd MUNSS’ en ‘703 MUNSS’. Een snelle zoektocht op Facebook levert verschillende groepsfoto’s op, waarvan sommige zijn gedeeld, getagd en geliket door de personen die erop staan afgebeeld. De tweede stap is het onderzoeken van het openbare profiel van een van deze personen.

Daar vinden we een foto gedeeld in 2013.

De foto was niet geografisch getagd. Alle personen dragen een Amerikaans uniform en de foto was door een Amerikaan gedeeld op zijn persoonlijke Facebookprofiel. Wie door de pagina scrollt, zou kunnen denken dat de foto in de VS is genomen. Maar er zijn aanwijzingen waaruit blijkt dat dit niet het geval is.

Links op de foto zijn twee vlaggen te zien. Op een bijgesneden foto van een Facebook-post uit 2013 is een militair voertuig te zien.

Op het militaire voertuig staat een Nederlandse vlag. De tekst op de andere vlag eindigt op UNSS, de laatste vier letters van de naam van het eerdergenoemde squadron: 703 MUNSS.

De foto is gepost in 2013, maar de dichtstbijzijnde, ongecensureerde satellietfoto op Google Earth Pro van de vliegbasis Volkel dateert uit 2016. Ondanks de verschillen in begroeiing op de foto’s uit deze twee verschillende jaren kunnen deze satellietbeelden nog steeds nuttig zijn om overeenkomsten te vinden. Er staan drie details op de Facebookfoto waardoor één hangar op de vliegbasis Volkel in aanmerking komt als een mogelijke kandidaat voor de locatie van de foto; deze zijn omcirkeld in rood, blauw en groen.

Vergelijking met satellietbeelden wijst op een correlatie. De vorm en positie van de hangar ten opzichte van de landingsbaan, de locatie van de bomen, de positie van de gele lijn op de grond, het object links en het gebouw achter de landingsbaan komen allemaal overeen. Deze geografische locatie komt ook overeen met een hangar die op de uitgelekte kaart is gemarkeerd als een ‘Hangar met WS3-vault’.

Op dezelfde uitgelekte kaart staat een shelter met nummer 532. Op een van de flashkaarten staat inderdaad een shelter 532 die een vault heeft.

Deze Facebookfoto lijkt de informatie op de flashkaart te bevestigen dat de shelter een vault heeft, maar volgens de flashkaart is deze vault ‘COLD’. Jeffrey Lewis van het James Martin Center for Nonproliferation Studies vindt het zeer onwaarschijnlijk dat militairen in actieve dienst poseren met een echte bom. De informatie op de flashkaart dat de vault ‘COLD’ is, is volgens hem waarschijnlijk juist. Maar kan dat wordt bevestigd met de details op de foto?

De bom

Laten we de bom van wat dichterbij bekijken.

Kernwapens hebben regelmatig onderhoud nodig. De trailer van het Secure Transportable Maintenance System is speciaal voor die taak ontworpen. Uit openbaar beschikbare documenten van het Amerikaanse leger blijkt dat de kabels en toebehoren om de bom in een vliegtuig te laden en te prepareren voor een missie. opgeborgen dienen te worden in een zogenaamde zadeltas. De vorm komt ook overeen met openbaar beschikbare afbeeldingen van de B61-kernbom.

Het probleem is dat de vliegtuigbemanning een oefenversie van de B61 gebruikt, de BDU-38, met dezelfde vorm en grootte. En om het nog verwarrender te maken, heeft het grondpersoneel ook oefenversies van de B61. Hoe onderscheid je ze van elkaar?

Het enige detail dat zekerheid zou kunnen verschaffen, is het serienummer van de bom, dat we op deze foto niet kunnen zien. Volgens Hans Kristensen van de Federation of American Scientists staat op deze wapens ‘normaal gesproken het type en serienummer vermeld. Als het een echt wapen is, staat er B61-x en yyyyyyyyy. Op een oefenversie zou iets staan als B61-x Type 3E. Maar ik zie geen markeringen op het wapen op deze foto.’

Kristensen voegde er wel aan toe: ‘Ik betwijfel of ze een scherp oorlogswapen tevoorschijn zouden halen voor een foto, ik gok dat dit een oefenwapen is.’

De protocollen en beveiligingsmaatregelen om een kernwapen uit zijn vault te halen zijn bijzonder streng. Als het een echt kernwapen is, zou de Facebookfoto getuigen van een enorme beveiligingsfout. Als het geen echt kernwapen is dat voor schuilkelder 532 wordt getoond, is het logisch dat de flashkaart de vault als ‘COLD’ aanduidde.

De protocollen en beveiligingsmaatregelen om een kernwapen uit zijn vault te halen zijn bijzonder streng. Als het een echt kernwapen is, zou de Facebookfoto getuigen van een enorme beveiligingsfout. Als het geen echt kernwapen is dat voor schuilkelder 532 wordt getoond, is het logisch dat de flashkaart de vault als ‘COLD’ aanduidde.

Beveiligingsfout

De schaal waarop soldaten beveiligingsgegevens hebben geüpload en onbedoeld hebben gedeeld betekent dus een enorme operationele beveiligingsfout.

Vanwege de mogelijke implicaties voor de openbare veiligheid nam Bellingcat vier weken voor deze publicatie contact op met de NAVO, EUCOM, het Amerikaanse ministerie van Defensie en het Nederlandse ministerie van Defensie. Dat laatste erkende in een e-mail dat er over deze kwestie contact was met de NAVO en EUCOM. Het ministerie verklaarde dat Nederland een nucleaire taak heeft, maar dat het geen commentaar kan geven over aantallen kernwapens of over locaties, omdat men gebonden is aan NAVO-afspraken die gebaseerd zijn op veiligheidsoverwegingen.

Er blijken ook kaarten te zijn voor heel andere militaire doeleinden. Bellingcat kon bijvoorbeeld sets vinden met vragen over de uitvoering van een drone-aanval met een MQ-9 Reaper.

Vanwege de mogelijke implicaties voor de openbare veiligheid nam Bellingcat vier weken voor deze publicatie contact op met de NAVO, EUCOM, het Amerikaanse ministerie van Defensie en het Nederlandse ministerie van Defensie. Dat laatste erkende in een e-mail dat er over deze kwestie contact was met de NAVO en EUCOM. Het ministerie verklaarde dat Nederland een nucleaire taak heeft, maar dat het geen commentaar kan geven over aantallen kernwapens of over locaties, omdat men gebonden is aan NAVO-afspraken die gebaseerd zijn op veiligheidsoverwegingen.

Bellingcat kon links overleggen naar vijftig gevonden kaartensets met beveiligingsdetails op Chegg, Quizlet en Cram, met de nadrukkelijke kanttekening dat de lijst mogelijk niet volledig is. Ook melde het hoe de sets waren ontdekt. Het Nederlandse ministerie van Defensie deelde Bellingcat mee dat de informatie in deze sets geen gevolgen had voor de veiligheid van Nederland. De verklaring van de Amerikaanse luchtmacht: ‘Uit beleidsoverwegingen worden onze beveiligingsprotocollen om de bescherming van gevoelige informatie en operaties te waarborgen voortdurend getoetst en beoordeeld.’ Alle door Bellingcat onder de aandacht gebrachte sets bleken kort voor publicatie offline te zijn gehaald.

Voor activisten die strijden voor nucleaire ontwapening onderstreept de door Amerikaanse soldaten onthulde informatie echter wat zij zien als de gevaren van het onderbrengen van kernwapens in Europa, zonder dat daar een duidelijke strategische reden voor is.

Susi Snyder, projectleider van het No Nukes-programma bij de Nederlandse vredesorganisatie PAX en coördinator van de campagne Don’t Bank on the Bomb, zei het volgende: ‘De mensen in Europese landen waar B61-bommen zijn geplaatst, steunen in overweldigende meerderheid het Verdrag inzake het verbod op kernwapens. Een geheimhoudingsbeleid dat de democratie naast zich neerlegt kan niet blijven voortbestaan, het brengt de veiligheid van de bevolking in gevaar. Geheime stationering is, net als kernwapens zelf, geen oplossing voor de dreigingen van vandaag of morgen.’

Kristensen van de Federation of American Scientists voegde daaraan toe: ‘Er zijn zo veel vingerafdrukken die verraden waar de kernwapens zich bevinden, dat het geen enkel militair of veiligheidsdoel dient om te proberen deze locaties geheim te houden. Toegegeven, er kunnen specifieke operationele en veiligheidsdetails zijn die geheim moeten worden gehouden, maar de aanwezigheid van kernwapens an sich is dat niet. Het ware doel van geheimhouding is het vermijden van een controversieel publiek debat in landen waar kernwapens niet populair zijn.’