Europa’s immigratiebeleid staat in schril contrast met mensenrechten

In Europa staat het aanpakken van immigratie weer hoog op de politieke agenda, ook als de methodes die landen daarvoor gebruiken in strijd zijn met mensenrechten en internationale verdragen. ‘Opsluiting of arrestatie van onschuldige mensen en mishandeling aan de grenzen worden steeds normaler.’

Een drijvend schip dat aandoet als een gevangenis om asielzoekers te huisvesten in het VK. Megakampen in Griekenland waar vluchtelingen worden opgejaagd door de lokale bevolking en in de smerigste troep hun zelfbeheersing verliezen. Kooien in Bulgarije. 

De omstandigheden zijn anders, maar ze dienen eenzelfde doel: de migratiestromen indammen. Deze maatregelen moeten voorkomen dat mensen – op zoek naar veiligheid of een kans op welvaart – Europa bereiken, en ze zijn de afgelopen jaren steeds intensiever geworden. Opsluiting of arrestatie van onschuldige mensen en mishandeling aan de grenzen is steeds normaler geworden. Er zijn wetten aangenomen – in Denemarken bijvoorbeeld – die de autoriteiten toestaan al het geld en alle waardevolle spullen van migranten in beslag te nemen, met uitzondering van trouwringen. De duizenden doden op zee – het raakt ons steeds minder.

‘Sinds het begin van deze eeuw heeft Europa een reeks maatregelen ontwikkeld die in strijd zijn met de meest fundamentele grondslagen van de mensenrechten, terwijl Europa sinds de Tweede Wereldoorlog belangrijk is geweest voor het opstellen van die mensenrechten,’ zegt Pablo Ceriani, lid van het VN-Comité voor de bescherming van de rechten van arbeidsmigranten. Het beleid van bestraffing – dat niet geldt voor miljoenen Oekraïners die zich op het continent hebben gevestigd – wordt toegepast op Europese bodem, en ook in landen waar het leven van een vluchteling zoveel waard is als zijn familie of de EU ervoor overheeft.

In Libië is de transit van migranten een vorm van moderne slavenhandel geworden

In Libië is de transit van migranten een vorm van moderne slavenhandel geworden: migranten worden geïnterneerd, gemarteld en gedood met medeweten van Europese instellingen die een kustwacht hebben opgezet en gefinancierd die deze sadistische praktijken voedt. In Tunesië, dat het belangrijkste vertrekpunt naar Europa is geworden, is de strijd tegen zwarte mensen geïnstitutionaliseerd. Marokko, dat met succes aast op Europees geld, vuurt met geweren op boten, zo vertelden overlevenden na aankomst in Spanje.

Een internationaal wettelijk kader, ondertekend door 145 landen, is al 72 jaar van kracht en garandeert de rechten van mensen die op zoek zijn naar een toevluchtsoord. Maar door de grote aantallen vluchtelingen worden de waarden waarop deze regels zijn geïnspireerd op de proef gesteld – volgens een rapport van de UNHCR waren eind 2022 108,4 miljoen mensen gedwongen op de vlucht. Toch is Europa lang niet de belangrijkste bestemming voor mensen die een toevluchtsoord zoeken. 

‘De grootste uitdaging voor Europa betreft mensen die hun land moeten verlaten op zoek naar veiligheid,’ stelt Ceriani. ‘Het Europese beleid draagt niet bij aan het beteugelen van de menselijke mobiliteit en nog minder aan het ontmoedigen van migratie via irreguliere routes. Het draagt echter wel bij aan een dramatische toename van het aantal sterfgevallen en verdwijningen,’ aldus de deskundige.

Op de vraag of de EU zich zorgen maakt over haar partners in landen waar de rechten van vluchtelingen niet of nauwelijks gerespecteerd worden, antwoordt Anitta Hipper, woordvoerder van Binnenlandse Zaken van de Europese Commissie, dat samenwerking met deze landen ‘essentieel is en gebaseerd op volledige eerbiediging van de internationale mensenrechtennormen en het beginsel van non-refoulement’ [het beginsel dat asielzoekers niet mogen worden teruggestuurd vanwege de gevaren die hen bedreigen in het land van herkomst]. Om een einde te maken aan de sterfgevallen op zee wil de Commissie de maffia bestrijden en veilige routes creëren. De focus daarbij ligt op hoogopgeleide en getalenteerde migranten.

Hierna volgen enkele praktijken en beleidsmaatregelen tegen migranten en vluchtelingen die de afgelopen decennia in Europa genormaliseerd zijn, en waarbij grenscontrole prevaleert boven het respect voor basisrechten.

Verenigd Koninkrijk

Ogenschijnlijk goede bedoelingen worden altijd verraden door woorden. De conservatieve regering van Rishi Sunak houdt vol dat haar belangrijkste doel bij het aanpakken van illegale immigratie het bestrijden is van de criminele organisaties die mensen transporteren van de Franse kust naar de kusten van Zuid-Engeland. Maar als minister van Binnenlandse Zaken Suella Braverman het fenomeen een ‘invasie’ noemt, of premier Sunak erop staat om migranten die het Kanaal oversteken ‘illegaal’ te noemen, of als hij over de intenties achter een Stop The Boats-poster spreekt, wordt duidelijk wie de regering als de echte vijand ziet.

Achter brexit ging uiteindelijk een xenofoob discours schuil. Zeven jaar na het referendum komen er bijna geen EU-burgers meer aan in het VK, maar het aantal asielzoekers uit de rest van de wereld bereikt er recordhoogtes: meer dan 175.000 mensen. De regering-Sunak zorgde met haar voorstellen die de toestroom van mensen moesten afremmen – het ene voorstel nog wreder dan het andere – voor kritiek en woede bij humanitaire organisaties, de Anglicaanse kerk en zelfs bij koning Charles van Engeland. Het Europese Hooggerechtshof heeft deportaties naar een derde land, Rwanda, stopgezet, maar Downing Street geeft niet op. In afwachting van groen licht van het Hof kunnen de vluchten later dit jaar worden hervat.

De regering is al begonnen de Bibby Stockholm te gebruiken, een drijvende gevangenis die voor anker ligt voor het eiland Portland

De regering is al begonnen de Bibby Stockholm te gebruiken, een drijvende gevangenis die voor anker ligt voor het eiland Portland. De eerste 39 migranten moesten onmiddellijk weggehaald worden na de ontdekking van een uitbraak van legionella op het schip. Maar ze werden snel elders ondergebracht en Downing Street heeft al opdracht gegeven voor de bouw van twee nieuwe soortgelijke drijvende faciliteiten. Bravermans voorlaatste idee van is om GPS-armbanden te gebruiken om nieuwkomers te kunnen volgen, een maatregel die tot nu toe alleen werd gebruikt op grond van een gerechtelijk bevel voor veroordeelden of in geval van een voorarrest. Het meest recente idee is om migrantenkinderen die over zee aankomen in gevangenissen te plaatsen waar ook zedendelinquenten worden vastgehouden.

Aanleiding tot deze groeiende onverbiddelijkheid is de nieuwe Illegale Immigratie-wet, die de minister van Binnenlandse Zaken verplicht om koste wat kost te voorkomen dat illegale migranten het land binnenkomen. Het lijkt erop dat alles is toegestaan om dit doel te bereiken.

Libië

Vijf jaar geleden toonde CNN de wereld hoe zwarte migranten in Libië werden verhandeld voor ongeveer 400 euro. Camera’s legden een nachtelijke veiling vast in een detentiecentrum en de journalisten spraken met jonge mannen die zich beklaagden over slavenarbeid, marteling en opsluiting voor onbepaalde tijd zonder voedsel of water. Libië blijft een belangrijke locatie voor de tocht naar Europa en deze failed state nam al bijna 700 miljoen euro van de EU in ontvangst om de controle op migratie te verbeteren. De Libische kustwacht is door verschillende Europese instellingen getraind, uitgerust en gefinancierd om – in de officiële versie althans – de levens te redden van degenen die de zee op gaan.

In werkelijkheid echter maken deze gewapende kustwachten deel uit van een sinistere keten die voorkomt dat vluchtelingen Europa bereiken door ze terug aan land te brengen. Daar worden ze gevangengezet, afgeperst en keer op keer mishandeld in meer dan twintig officiële detentiecentra en een onbekend aantal gevangenissen dat door milities wordt gerund. Verschillende journalistieke onderzoeken en rapporten van ngo’s en Europese autoriteiten hebben deze praktijken in de loop der jaren bevestigd.

‘Soms braken ze een hand, een been, ze sloegen je overal zonder reden’

Wat degenen die op weg naar Europa door Libië reizen waard zijn, hangt af van wat hun families kunnen betalen. Journalist Sally Hayden, die de harde realiteit van de ongeveer 650.000 vluchtelingen in Libië in kaart bracht, analyseerde hoe ze worden gecategoriseerd op basis van hun nationaliteit en wat die opbrengt. In haar boek My Fourth Time, We Drowned: Seeking Refuge on the World’s Deadliest Migratory Route vertelt ze dat Somaliërs en Eritreeërs, vanwege hun grote en nauw verbonden diaspora, het waardevolst zijn omdat ze hun families bereid vinden om compensaties tot wel 10.000 euro te betalen.

Mohammed Abakir Ayacab, die pas vijftien was toen hij vanuit Soedan in Tripoli aankwam, herinnert zich zijn twee jaar in Libië als het ergste deel van zijn lange migratiereis. Nadat hij in 2021 werd onderschept op zee toen hij Italië probeerde te bereiken, werd hij samen met zevenhonderd anderen naar detentiecentrum Ain Zara gebracht. ‘Ik zat daar drie maanden en daarna kwam ik in een andere gevangenis terecht met vierduizend anderen. Er was nauwelijks water of voedsel, we hadden geen ruimte om te liggen of te slapen en ik werd keer op keer geslagen. Soms braken ze een hand, een been, ze sloegen je overal zonder reden. Als je niet sterk genoeg was, ging je dood,’ vertelt hij in een videogesprek vanuit Marokko, waar hij nog steeds zijn kans afwacht om Europa te bereiken.

Griekenland

Er zijn 42 vluchtelingenkampen in Griekenland en daar moeten asielzoekers wachten tot hun aanvraag is afgehandeld. Het kan jaren duren voordat de staat een aanvraag accepteert of afwijst, en de kampen ‘slaan vluchtelingen op’ in plaats van ze op te nemen. In 2020 zaten er in Moria, het kamp op het eiland Lesbos, 20.000 mensen op een plek die geschikt was voor 3500 mensen. Vrouwen gingen ’s nachts niet naar het toilet uit angst voor verkrachting. Als gevolg van het stressvolle, opeengepakte leven braken er elke nacht gevechten uit waarbij honderden mensen gewond raakten en tientallen stierven. Het kamp werd aangevallen door extreemrechtse groepen en de omstandigheden waren erbarmelijk, totdat een brand het kamp in september van dat jaar in de as legde.

Om protesten van de lokale bevolking te vermijden kwam de regering van de conservatieve Kyriakos Mitsotakis met een nieuw type opvang: gesloten kampen met controle op toegang. Dit model is ontworpen om vluchtelingen weg te houden bij Griekse bewoners. In tegenstelling tot andere kampen bevinden ze zich in bergachtige gebieden die moeilijk toegankelijk zijn.

‘Alles is ontworpen om ons duidelijk te maken dat we niet welkom zijn’

In 2021 ging op het eiland Samos het eerste kamp open. Premier Mitsotakis zei bij de opening: ‘U zult een onberispelijk kamp aantreffen, in niets vergelijkbaar met wat we voorheen hadden.’ Maar uit onderzoek van Miren Bardaji van de Universidad del País Vasco blijkt dat ‘buitensporige beveiligings- en bewakingsmaatregelen en vrijheidsbeperkingen meer doen denken aan gevangeniscomplexen’. Bardaji wijst erop dat vooral de ligging, ver van de bewoonde wereld, een grote barrière vormt.

Hoewel het in theorie open kampen zijn, zitten de bewoners door de gevangenisstructuur in feite opgesloten. Een Palestijnse vluchteling vatte de situatie als volgt samen: ‘Alles is ontworpen om ons duidelijk te maken dat we niet welkom zijn.’

Tunesië

Tunesië was jarenlang een toevluchtsoord voor Afrikanen uit landen ten zuiden van de Sahara. Daarom besloten Fati en Pato, een koppel dat elkaar in 2016 ontmoette in een detentiecentrum in Libië, op zoek te gaan naar een beter leven in het land. Onder schrijnende omstandigheden kregen ze een kind en op weg naar Europa werden ze tot vier keer toe onderschept door de Libische kustwacht. ‘We wilden proberen ons kind in te schrijven op een school,’ zegt Pato, een 29-jarige Kameroener wiens volledige naam Mbengue Nyimbilo Crepin is.

Maar toen ze in juli van dit jaar de Tunesische grens overstaken, was het land dat ooit de democratische hoop van de Arabische wereld was, al veranderd. In februari hield president Kais Said een gewelddadige en racistische toespraak waarin hij waarschuwde voor ‘een crimineel plan’ om de Arabische en moslimbevolking te vervangen door ‘hordes’ zwarte migranten. In de dagen daarna volgde een golf van xenofoob geweld tegen zwarte Afrikanen.

‘Ze maakten onze telefoons onklaar, verscheurden onze identiteitspapieren en lieten ons achter in de woestijn’

Op Tunesisch grondgebied, in de zuidelijke stad Zarzis, onderschepte de politie de familie. ‘Ze maakten onze telefoons onklaar, verscheurden onze identiteitspapieren en lieten ons achter in de woestijn,’ vertelt Pato. Samen met hen werden meer dan duizend mensen achtergelaten in een strook woestijn in het grensgebied tussen Tunesië en Libië. Na vier dagen zonder voedsel en water stortte Pato uitgeput in en in tranen smeekte hij zijn partner om hem daar achter te laten en te proberen de kleine Marie te redden.

Uren later vonden drie Soedanese migranten hem en hielpen hem Libië te bereiken. Daar zag hij beelden die op sociale media circuleerden van de lijken van een vrouw en een meisje die tegen elkaar aan lagen in het zand – foto’s die het symbool werden van het nieuwe Tunesische beleid tegen vluchtelingen. Het waren Fati en Marie. ‘Ik was liever met hen gestorven…’ jammert Pato. ‘Elke dag als ik wakker word, zoek ik ze naast me. Maar ze zijn weg.’

Op het moment van deze tragedie werkten Tunesië en de EU al aan een partnerschapsovereenkomst om de migratiestromen te beheersen. Brussel stelt 105 miljoen euro ter beschikking, geld dat uitsluitend bestemd is voor grenscontrole, registratie en terugkeerprogramma’s, naast nog eens 150 miljoen voor directe hulp.

Bulgarije

Bakstenen, roestige hekken en houten planken als muren. Een aarden vloer vol afval. Daaruit bestaan de kooien waarin Bulgarije asielzoekers opsluit die aan de grens met Turkije gevangen zijn genomen. Dit blijkt uit een video die werd gepubliceerd als onderdeel van een onderzoek in 2022 door Lighthouse Reports. Soortgelijke detentiepraktijken zijn ook gemeld in Hongarije en Kroatië. Acht maanden na deze onthulling stopte Bulgarije met het gebruik van de kooien. Of dit ook voor de andere landen geldt, is niet bekend.

In een kooi naast het politiebureau in Sredets, op veertig kilometer van de Turkse grens, werden verschillende groepen mensen opgesloten voor perioden die varieerden van een paar uur tot drie dagen. Daarna werden ze met een busje naar de Turkse grens gereden en illegaal gedeporteerd. De gevangenen beweren dat ze geen voedsel of water kregen en dat de politie hun persoonlijke bezittingen, zelfs hun schoenen, in beslag nam.

‘Hij richtte heel direct, duidelijk met de bedoeling om me te doden’

Ook werden voertuigen met het logo van Frontex, het grensagentschap van de EU, aangetroffen op enkele meters van deze kooien. Frontex heeft minstens tien kantoren in de omgeving van Sredets als onderdeel van Operatie Terra, gericht op het bestrijden van mensenhandel.

In hetzelfde onderzoek werd een video gepubliceerd waarop te zien is hoe op Abdullah Mohammed, die zich aan de Turkse kant van de grens bevindt, wordt geschoten. De negentienjarige Syriër beweert dat de schoten afkomstig waren van de Bulgaarse politie. ‘Hij richtte heel direct, duidelijk met de bedoeling om me te doden,’ vertelt de jongeman. Zowel het ministerie van Binnenlandse Zaken als het Openbaar Ministerie ontkennen dit.

Human Rights Watch heeft herhaaldelijk laten weten dat Bulgaarse agenten migranten slaan, beroven, van hun kleding ontdoen, met zwepen bewerken en honden op hen loslaten voordat ze worden uitgezet naar Turkije.

Spanje

Spanje behoort niet tot de Europese landen met de meeste klachten over de behandeling van migranten. Desondanks zijn ook daar schaamteloze praktijken aan het licht gekomen. Zoals de omstreden uitzettingen die zonder enige vorm van regulering of controle werden uitgevoerd, het scherpe razor wire dat boven op de hekken van Ceuta en Melilla werd geplaatst – en die hekken zelf –, de schoten die door de Guardia Civil werden afgevuurd op het strand van El Tarajal in Ceuta, waar veertien mensen verdronken, en de bestorming van Melilla, waarbij nog eens drieëntwintig doden vielen.

Spanje is pionier op het gebied van samenwerking met Afrikaanse staten die de mensenrechten niet respecteren – zoals Marokko en Mauritanië – om de komst van migranten zonder papieren in te tomen. Al meer dan tien jaar wordt de subsidiëring geconsolideerd en geleidelijk verhoogd. Mauritanië ontvangt jaarlijks tien miljoen euro, ook al wordt het land door Human Rights Watch bekritiseerd voor het willekeurig vasthouden van migranten en asielzoekers, inclusief kinderen, vaak onder erbarmelijke omstandigheden. Het land maakt zich ook schuldig aan standrechtelijke of collectieve uitzettingen en gedwongen terugkeer, die in sommige gevallen gepaard gaan met geweld.

Buitengerechtelijke detenties, uitzetting naar andere landen en klopjachten aan de grens zijn veelvoorkomende praktijken

Marokko is sinds 2019 de grootste begunstigde van Spaanse hulp. In dat jaar ontving het land een directe bijdrage van 32 miljoen euro en in 2021 nog eens 30 miljoen euro. Buitengerechtelijke detenties, uitzetting naar andere landen en klopjachten aan de grens zijn veelvoorkomende praktijken.

De Spaanse regering beweert dat haar reactie op de grote migratiestromen vanuit Afrika duizenden levens redt. ‘Het beleid is gericht op samenwerking met de landen van herkomst en transitlanden, en op de strijd tegen criminele organisaties die mensen verhandelen, en het heeft zijn effectiviteit bewezen,’ aldus een bron bij het ministerie van Binnenlandse Zaken, die erop wijst dat Spanje het aantal illegale aankomsten heeft verminderd en nu tot een van de minst gebruikte routes naar Europa behoort. Daarnaast is Spanje erin geslaagd om het vertrek van migranten uit hun thuisland met 30 en 40 procent te verminderen. ‘Dat betekent tussen de 30 en 40 procent minder levens die in gevaar komen tijdens verschrikkelijke zeereizen. Wie een migratiebeleid voorstelt dat geen rekening houdt met de landen van herkomst en de transitlanden, heeft geen kennis van het fenomeen,’ voegt de bron bij het ministerie eraan toe.

Marokko

Marokko werkt mee aan het beheersen van illegale migratie vanuit het zuidelijke Middellandse Zeegebied. Als tegenprestatie ontvangt de Marokkaanse regering 500 miljoen euro van de EU. Maar Marokko’s handelwijze werpt een schaduw op de kwestie van migrantenrechten en het eerbiedigen daarvan.

Rond het busstation van Casablanca en in de buitenwijken van andere steden leven duizenden Afrikanen uit landen ten zuiden van de Sahara in angst. Ze worden bedreigd met deportatie naar Algerije, waar de grenzen al drie decennia gesloten zijn, of met gedwongen verhuizing per bus naar provincies in het binnenland of het zuiden van het land. Ook riskeren ze gevangenisstraf. ‘Marokko blijft veel mensen deporteren uit het noorden van het land,’ zegt Jadiya Inani, directeur van de afdeling migratie van de Marokkaanse Vereniging voor Mensenrechten (AMDH).

‘Ik wacht. Ik probeer niet weer over het hek van Melilla te springen, en ik stap ook niet in een boot’

Elke keer als onder de inwoners van Marokkaanse steden protesten ontstaan over de massale aanwezigheid van illegale migranten in hun straten, bevelen de autoriteiten nieuwe uitzettingen naar andere regio’s, volgens Inani. ‘Op deze manier probeert Marokko de Europese landen te laten zien dat het land als een politieagent zijn grenzen bewaakt,’ zegt hij. ‘En op deze manier voorkomt Marokko dat mensen uit Sub-Saharaans Afrika er een stabiel leven kunnen leiden.’

De Soedanese Basir (een fictieve naam om zijn identiteit te beschermen) is minstens twee keer uitgewezen naar de regio Oujda, aan de grens met Algerije. Ondergedoken in Marokko wacht hij al zes maanden op antwoord van de Spaanse ambassade in Rabat op zijn verzoek om internationale bescherming. ‘Ik wacht. Ik probeer niet weer over het hek van Melilla te springen, en ik stap ook niet in een boot,’ zegt hij.

Volgens AMDH zitten sommige illegale migranten ‘gevangen onder onmenselijke omstandigheden in illegale centra die geen deel uitmaken van het Marokkaanse gevangenissysteem’. Velen van hen zijn richting het zuiden van Marokko en de Sahara getrokken in een poging de Canarische Eilanden te bereiken – een veel gevaarlijker route dan via de Middellandse Zee.

Polen, Litouwen en Letland

‘Urgent: elf kinderen en dertien volwassenen uit Syrië en Irak kamperen al drie dagen aan de andere kant van de muur. Vandaag hebben Belarussische diensten gedreigd dat ze hen met honden zullen opjagen als ze niet naar Polen gaan. Als bewijs lieten ze een Congolees meisje zien dat gebeten was.’ Dit bericht werd op 27 mei op het Twitter-account geplaatst van de Granica Group, een Poolse ngo die zich inzet voor hulp aan migranten aan de Poolse grens met Belarus. Het geval staat niet op zichzelf. Op sociale media en in rapporten van grote internationale mensenrechtenorganisaties circuleren tal van verhalen over kinderen die zijn aangevallen door honden, over botten die werden gebroken door klappen van de politie, over gezinnen die in het bos moeten slapen en over doden. Granica heeft 48 doden geteld sinds 2021. Volgens Amnesty International stierven eveneens vluchtelingen aan de Letse en Litouwse grens.

De migratiestroom over de grenzen die Belarus deelt met Polen, Letland en Litouwen is sinds 2021 toegenomen. En sindsdien hebben deze drie landen de slechtste praktijken van andere Europese landen overgenomen.

Deze vrijwilligers hebben de bijnaam ‘migrantenjagers’, omdat ze vuurwapens, traangas en afgerichte honden gebruiken

In de zomer van 2021 deden de drie landen een beroep op de noodtoestand om gedwongen terugkeer te legaliseren. De migrantenstroom steeg gestaag, en die was te danken aan wat deze landen en de Europese Unie beschouwden als een poging van de Belarussische president Aleksandr Loekasjenka om migranten te gebruiken als wapen om politieke druk uit te oefenen. De drie landen verdrijven migranten en asielzoekers illegaal en soms met geweld naar Belarus, waar ze het slachtoffer worden van ernstige mishandeling, afranseling en verkrachting door veiligheidstroepen.

In 2023 nam de instroom af door repressieve maatregelen. Op 18 augustus sloot Litouwen twee van zijn zes grensovergangen met Belarus en in mei vorig jaar legaliseerde het land de gedwongen terugkeer en richtte het een vrijwillige politiemacht op naar voorbeeld van Hongarije – dat een lange geschiedenis kent van misbruik en mishandeling. Deze vrijwilligers hebben de bijnaam ‘migrantenjagers’, omdat ze vuurwapens, traangas en afgerichte honden gebruiken.

Letland voerde in april een soortgelijke wetswijziging door. Amnesty International bundelde meer dan vijftig getuigenissen in een rapport over ‘commando’s’ van de veiligheidsdienst, gekleed in camouflagekleding en uitgerust met bivakmutsen, wapenstokken en tasers.

Lees ook: