De race naar een groene toekomst leidt tot koperkoorts

De groene economie heeft een enorme honger naar koper – en de mensen stelen, vechten en sterven om die te kunnen voeden. Met uitzondering misschien van goud heeft geen enkel ander metaal zoveel verwoesting aangericht.

Voorstanders van de energietransitie willen alles elektrisch maken. Auto’s, verwarmingssystemen, fabrieken en alle andere machines moeten draaien op elektriciteit in plaats van op fossiele brandstoffen. Daarvoor hebben we koper nodig – ontzettend veel koper. Afgezien van zilver, dat veel zeldzamer en duurder is, is koper de beste stroomgeleider die er bestaat. We hebben het nodig voor zonnepanelen, windturbines en elektrische voertuigen. Voor de reusachtige batterijen die ons van stroom zullen voorzien wanneer de zon niet schijnt en de wind niet waait. En voor uitbreiding en verbetering van het elektriciteitsnet, dat in de meeste landen uit talloze kilometers stroomkabels bestaat.

Een recent rapport van S&P Global voorspelt dat we de komende 25 jaar meer koper nodig zullen hebben dan de mensheid in haar gehele bestaan heeft gebruikt. Analisten voorspellen dat we de komende jaren miljoenen tonnen tekort zullen komen.

Terwijl de energietransitie op stoom komt, is de waarde van koper de lucht in geschoten. De afgelopen vier jaar is de prijs van een ton koper van 6400 naar 9000 dollar gestegen. Daardoor zijn elektrische bedrading en apparatuur en zelfs het ruwe, net gedolven metaal een aantrekkelijk doelwit geworden voor dieven. Overal ter wereld wordt voor honderden miljoenen aan koper gestolen – waarbij vele mensen om het leven komen. Wellicht met uitzondering van goud heeft geen enkel ander metaal zo veel dood en verderf gezaaid.

Het meeste koper wordt nog altijd gewonnen en verkocht door erkende bedrijven. Maar zelfs de legale koperindustrie heeft enorm veel schade aangericht. De kopermijnbouw heeft – in het westen van de VS, in Zuid-Amerika, in Centraal-Afrika – enorme stukken land en kilometers waterwegen vervuild.

Rampen

En het risico op rampen wordt groter, omdat van de rijkste en makkelijkst bereikbare koperertslagen de meeste inmiddels zijn ontgonnen. ‘Al het laaghangende fruit is geplukt,’ zegt Scott Dunbar, een voormalig mijnbouwkundig ingenieur uit Canada. De kwaliteit van het resterende erts in veel grote mijnen gaat snel achteruit. Dat betekent dat er steeds grotere stukken land moeten worden opengebroken om dezelfde hoeveelheid koper te winnen, waarbij dus ook steeds grotere hoeveelheden afval worden geproduceerd.

Het nieuwe koperfront ligt in Centraal-Afrika. Sinds de vroege jaren 2000 wordt daar flink geïnvesteerd, als reactie op de schreeuwende vraag naar grondstoffen in China’s groeiende economie. De meeste bedrijvigheid vindt plaats in de Democratische Republiek Congo, een groot land dat rijk is aan koper, diamanten, goud, kobalt en andere delfstoffen. De mijnbouw is goed voor ongeveer 80 procent van de exportopbrengsten. Weinig daarvan komt uiteindelijk bij de inwoners terecht; de meeste Congolezen moeten leven van minder dan 3 dollar per dag.

De grootste producent van ruw koper ligt echter aan de andere kant van de wereld. Chili houdt die titel al tientallen jaren en levert momenteel een kwart van al het ruwe koper ter wereld. Koper heeft het land enorme rijkdom gebracht, maar ook gezorgd voor plunderingen, onteigeningen en geweld.

Grootschalige mijnbouw begon in dit land meer dan een eeuw geleden, toen een Noord-Amerikaans bedrijf in het noorden er controle kreeg over Chuquicamata, een gebied waar de oorspronkelijke bevolking al eeuwenlang koper opgroef. Een tijdlang was het de grootste dagbouw- oftewel bovengrondse mijn ter wereld. De arbeidsomstandigheden waren armzalig en er werd vaak gestaakt. Toen de Chilenen in 1970 de socialist Salvador Allende als president kozen, was een van de eerste dingen die hij deed de Chileense kopermijnen nationaliseren, waaronder Chuquicamata. De Amerikaanse eigenaren van de mijn waren woedend. Drie jaar later werd Allende bij een door de VS gesteunde coup ten val gebracht.

Tegenwoordig wordt Chuquicamata gerund door overheidsbedrijf Codelco. Het terrein van de mijn strekt zich uit over de lage uitlopers van een bergketen in de Atacama-woestijn. Het is een van de droogste gebieden op aarde. De groeve zelf is gigantisch groot: meer dan 1,5 kilometer breed, ruim 3 kilometer lang en bijna een kilometer diep. Deze vormt het middelpunt van een krioelend complex van gebouwen en wegen vol huizenhoge vrachtwagens, omvangrijke machines en torenhoge schoorstenen, allemaal gehuld in stof en rook, als was het een industriële voorstad van Mordor.

De schatten die in deze mijnen worden opgegraven, trekken schaamteloze criminelen aan

De mijn heeft ook een verstrekkende impact op het omringende landschap. De schokgolven breiden zich uit in alle richtingen. Grijs-bruingestreepte bergen steengruis liggen verspreid over vele kilometers. Een door wallen van opgehoopte aarde en steen ingesloten bezinkingsbassin met vervuild water beslaat een oppervlakte zo groot als Manhattan. 

En dan is er nog de schade die je niet direct ziet. Chuquicamata – en andere mijnen in de buurt – onttrekken enorme hoeveelheden water aan de waterhoudende grondlagen en bergstroompjes in de Atacama. Volgens Leonel Salinas, vertegenwoordiger van de plaatselijke bevolking in Lasana, een bescheiden verzameling huizen ongeveer 45 kilometer van Chuquicamata, zuigt de mijn het weinige water in het gebied weg. Akkerland droogt uit, waardoor de meeste boeren zich gedwongen zien naar de stad te verhuizen. 

De schatten die in deze mijnen worden opgegraven, trekken schaamteloze criminelen aan. Bij het licht van de volle maan komen bandieten in Toyota Tundra-pick-uptrucks naast de treinen rijden die de koperplaten uit de mijnen in de Atacama naar de kust vervoeren. Ze springen op de wagons, snijden de touwen waarmee de 90 kilogram wegende metaalplaten bevestigd zijn door, gooien het koper achter in de rijdende pick-ups en verdwijnen in het donker.

In januari 2023 werd de belangrijkste zeehaven van Chili overvallen door een heel team van criminelen, dat een handjevol havenarbeiders overmeesterde en ervandoor ging met twaalf containers vol koper van Codelco, met een waarde van meer dan 4 miljoen dollar. Het is zo’n nijpend probleem dat de Chileense politie een speciale kopertaskforce heeft opgezet. 

Niemand weet precies hoeveel koper er jaarlijks wereldwijd wordt gestolen. Dieven verkopen hun buit doorgaans aan sloop- en recyclebedrijven waar geen vragen worden gesteld over de herkomst. Daar wordt het omhulsel van de stroomkabels gestript en het koper versnipperd of gesmolten. Nadat het gestolen koper gezuiverd is, kan het worden vermengd met legaal verkregen koper, waarna het makkelijk op de officiële markt te verkopen valt; de herkomst valt dan niet meer te achterhalen. Maar je kunt gerust zeggen dat de hoeveelheid gestolen koper jaarlijks vele miljoenen, zo niet miljarden dollars waard is. In 2023 werd bij Aurubis, de grootste koperrecycler van Europa, middels een bijzonder gewaagde operatie voor 200 miljoen dollar aan koper en andere metalen gejat. De grootste roofovervallen, tenminste in de VS, zijn meestal inside jobs.

Opportunisten

Amerikaanse koperdieven zijn overigens vaak gewoon opportunisten. Je hebt niet bijzonder veel deskundigheid of lef nodig om in een leegstaand gebouw de bedrading los te trekken, achter een appartementencomplex een airconditioner open te breken of in een rustige buitenwijk een putdeksel mee te pakken. De kosten voor het repareren van de veroorzaakte schade gaat de waarde van het gestolen metaal echter vaak ver te boven. Uitgetrokken kabels hebben drinkwatervoorzieningen in Hawaii belemmerd, straatverlichting in Missouri en landingsbaanlichten in Washington uitgeschakeld en hele metrolijnen in New York stilgelegd. In de VS wordt de schade die door koperdiefstal jaarlijks wordt toegebracht aan gebouwen en bedrijven die behoren tot de vitale infrastructuur geschat op 1 miljard dollar.

In Zuid-Afrika hebben wijdverbreide armoede, een incompetente politie en torenhoge metaalprijzen van koperdiefstal een heuse bedrijfstak gemaakt. Mijnen zijn een dankbaar doelwit. Hun ondergrondse netwerken van schachten en tunnels hebben stroom nodig voor de verlichting en de graafmachines. Die stroom gaat uiteraard door kilometers kabel, onbewaakt en uit het zicht. Elke dag wagen honderden mensen hun leven om aan dat metaal te komen.

Deze dieven staan bekend als zama zama’s, wat in het Zulu zoiets betekent als ‘waag het erop’. Deze illegale mijnwerkers laten zich aan touwen of via handgemaakte ladders in mijnschachten zakken en dringen het netwerk van tunnels binnen. Daar zetten ze ondergrondse kampen op. Zama zama’s brengen soms weken of zelfs maanden in de tunnels door.

Het is een misdaad die verbazingwekkend vaak voorkomt en zeer veel schade aanricht. Het mijnbouwbedrijf Implats meldde in 2021 ongeveer 800 gevallen van kabeldiefstal. Vanwege gestolen kabels moeten sommige mijnen wekenlang dicht blijven.

Illegale mijnwerkers komen bij bosjes om bij gasexplosies, overstromingen door hevige regenval en andere ongelukken

En het is een buitengewoon gevaarlijke manier om aan de kost te komen. Illegale mijnwerkers komen bij bosjes om bij gasexplosies, overstromingen door hevige regenval en andere ongelukken. Boven de grond worden tientallen vrachtwagens overvallen die koper naar Zuid-Afrikaanse havens vervoeren. Ondertussen wordt het elektriciteitsnet zo vaak en zo zwaar geplunderd dat het hele land eronder lijdt. In 2021 meldde spoorbedrijf Transnet dat er meer dan 1000 kilometer aan bovenleidingkabels was gestolen. Zendmasten, waterpijplijnen en elektriciteitscentrales worden eveneens aangevallen. Een ziekenhuis in Johannesburg moest sluiten nadat er koperen leidingen, kabels en elektrische apparatuur waren gestolen.

De golf van koperdiefstal heeft in sommige arme townships een tegenreactie opgeroepen van geweld door burgerwachten. Vermeende dieven zijn aangevallen, in elkaar geslagen en worden soms zelfs gelyncht.

De Zuid-Afrikaanse overheid en mijnbedrijven zoeken ondertussen wanhopig naar een oplossing. Spoorweg- en elektriciteitsbedrijven vervangen het koperdraad soms door aluminium of een legering van koper en mangaan, maar niets geeft een betere geleiding en is beter bestand tegen corrosie dan koper. Om diefstal te ontmoedigen heeft de regering eind 2022 een verbod op de export van oud koper ingesteld, in de hoop de toegang tot de overzeese afzetgebieden voor gestolen koper af te snijden. De dieven lijken daar echter nauwelijks last van te hebben. Er zijn nog genoeg binnenlandse kopers, en het kost de smokkelaars die de waar naar het buitenland verschepen blijkbaar weinig moeite om het metaal langs de ontoereikende haveninspectie te krijgen.

Een effectievere benadering van het groeiende koperdiefstalprobleem zou kunnen zijn om de aandacht te verleggen van het aanbod naar de vraag. Al zal ook dat niet makkelijk worden. Maar bedenk bijvoorbeeld dat er wereldwijd meer dan een miljard auto’s rondrijden. Als die allemaal moeten worden vervangen door elektrische auto’s, zijn er ontzaglijk grote hoeveelheden koper nodig, voor zowel de productie als het laadnetwerk. Als we in plaats daarvan het openbaar vervoer zouden uitbreiden, e-bikes zouden subsidiëren en onze steden beter zouden inrichten op voetgangers, hebben we er veel minder van nodig.

Het moet ons lukken om die baanbrekende overstap naar duurzame energie te maken. Maar we moeten ook inzien dat de koolstofvrije, door zon en wind aangedreven toekomst die we ons graag voorstellen haar eigen gevaren voor mens en planeet met zich meebrengt.