Jonge lhbt’ers worden in Polen vermorzeld door de jeugdpsychiatrie

Twee Poolse tieners ontmoeten elkaar op de psychiatrische afdeling van het kinderziekenhuis en sluiten een innige vriendschap. In een lhbti-vijandige omgeving vinden ze steun bij elkaar. Een verhaal over het falende Poolse jeugdzorgbeleid, en hoe lhbti-jongeren tot wanhoop worden gedreven in een intolerant klimaat.

Janusz Schwertner ontving voor dit artikel de Distinguished Reporting Award van de European Press Prize 2021.

Praten over (gedachten aan) zelfdoding of hulp op dit gebied? Bel 113 Zelfmoordpreventie: 0900-0113 of neem contact op via 113.nl

17 april 2019

Warschau, metrohalte Centrum. Bewakingscamera’s volgen alle bewegingen van de metropassagiers.

Op de beelden is te zien hoe een jongen zorgvuldig de veters van zijn ene schoen strikt, dan die van de andere, om zich heen kijkt, tot hij een naderende metro ziet waarna hij rustig voor de aanstormende wagon springt.

De wielen van de metro verbrijzelen zijn halswervels, bekken, milt, onderkaak, verscheuren zijn longen.

Daarop verzamelt zich een menigte kijkers, komt er een ambulance die hem naar het ziekenhuis brengt, politie en andere hulpdiensten. Na twee uur is de situatie op het station weer onder controle. In het ziekenhuis vecht de jongen voor zijn leven.

Hij heet Wiktor.

14 mei 2019

Nog geen maand later registreren de bewakingscamera’s het vreemde gedrag van een andere jongen.

Kacper loopt op sokken door metrostation Wilanowska. Overeenkomstig hun instructies moeten de metrobestuurders uiterst voorzichtig zijn en alle stations in Warschau zeer langzaam binnenrijden. Ze weten dat de jongen Wiktor kende en dat hij ook voor de metro kan springen.

Uiteindelijk vinden politieagenten de wandelende jongen. Ze lopen op hem af en verlaten samen het metrostation.

‘Hoe hebben die twee elkaar leren kennen?’

‘In het Żwirki, enkele maanden eerder,’ zegt de moeder van Kacper. ‘Daar trokken ze erg met elkaar op. En toen ze eruit kwamen, waren ze al onafscheidelijk.’

Het Żwirki is het kinderziekenhuis bij de Żwirki i Wigurystraat in Warschau.

September 2017 – Wiktoria

Twee jaar eerder was Wiktor nog Wiktoria, ze is 13 jaar en is net begonnen op haar nieuwe school. Ze moet wel, na een reorganisatie op haar vroegere basisschool is er geen klas 7 en 8 meer [in Polen gaan kinderen vanaf zevende naar de basisschool die in totaal acht jaar duurt].

Wiktoria is het gevoelige type, ze is artistiek aangelegd. In de pauzes maakt ze geen snapchats en kliert ze niet met andere kinderen, maar leest ze boeken. Onder de les tekent ze manga’s. In haar vrije tijd monteert ze anime. Van jongs af aan hoort ze ‘Hoe is ‘t, mangamuts?’. Om de haverklap ziet ze spottende lachjes.

Tegen haar moeder zegt ze dat ze niet weer van school wil veranderen en het op de een of andere manier wel volhoudt. Maar tegen een vriendin zegt ze aan het eind van het schooljaar dat ze zelfmoord wil plegen.

September 2017 – Kacper

Kacper heeft dezelfde eigenschappen als Wiktor, die niet erg in zwang zijn in deze tijden: breekbaar en gevoelig. Dat vertelt zijn moeder Agnieszka tenminste later over hem.

Hij is ook dol op manga’s. Hij houdt niet van voetbal, maar van knutselen. Hij heeft lang haar, lange wimpers, blauwe ogen en beweegt zich anders dan de meeste jongens. Voor zijn klasgenoten is hij de ideale pispaal. Temeer daar de klassenleraar volstrekt het tegendeel is: krachtig, behendig, doelgericht. Hij houdt ervan om de zwakheden van zijn leerlingen belachelijk te maken. Hier is geen plaats voor een jongen die niet van sport houdt.

‘Waarom kan uw zoon zich niet gewoon aanpassen aan de anderen?’

Agnieszka weet nog nog goed het moment dat ze de verandering in zijn gedrag merkte. Ze was bang. Als ze vroeg hoe het ging op school, reageerde hij kortaf. Hij zei dat de kinderen van zijn klas hem uitlachten en hem treiterden. Wat er precies gebeurde vertelt hij haar pas enkele maanden later.

Zelf gaat ze in die tijd regelmatig langs bij de klassenleraar. Ze vraagt hem om een reactie. Hij is verbaast. Hij klaagt dat Kacper niet met de jongens wil voetballen. Een keer vraagt hij haar ronduit: ‘Waarom kan uw zoon zich niet gewoon aanpassen aan de anderen?’

Juni 2018 – Wiktoria

Het ziekenhuis in Józefów, bij Warschau. Op het beddengoed zijn nog de sporen te zien van de vorige patiënt. Het is helemaal bezweet, zichtbaar vies, maar het ergst zijn toch de opgedroogde bloedvlekken, waardoor je geen moment kunt vergeten waar je bent.

In dat bed moet je gaan liggen, in slaap vallen en weer wakker worden en op de een of andere manier je walging onderdrukken.

Daglicht, je bent net wakker, je kunt de wanden van je kamer bekijken. Ze zijn volgekliederd met de meest uiteenlopende viltstiften. Er zijn opschriften te lezen als: ‘Morgen maak ik er een eind aan’, ‘Fuck life’, maar ook tekeningen, meestal pikken en galgen. En overal bloedsporen: oud en uitgesmeerd tot op het plafond.

Uit enkele bedden steken stangen, waaraan je je gemakkelijk kunt verwonden. Ze zijn vuil, zitten vol ziektekiemen. Veel patiënten gebruiken ze om hun huid open te halen, op hun armen, hun benen, hun kuiten. Vandaar die met bloed bevlekte lakens en wanden.

Het komt voor dat er twee of drie kinderen per bed zijn

Eerst kom je langs de kamer van de verpleegsters. Het is net de receptie van een spoedafdeling. Ouders vullen formulieren in, kinderen geven hun spullen af. Wiktoria laat haar kettinkje, armbandje en horloge achter. Vandaar loopt ze via de gang naar haar kamer.

Maar zo gaat het niet altijd. De afdeling is meestal overbezet. Het komt voor dat er twee of drie kinderen per bed zijn. Dan worden de kinderen – die na een zelfmoordpoging worden opgevangen – op matrassen gelegd. De matrassen liggen op de gang, zijn oud, vuil, vol scheuren en gaten. Met grijs tape worden ze bij elkaar gehouden. Sommige zijn te kort, er zijn kinderen die met hun benen op de vloer liggen.

Als je verder loopt zie je afgekrabde muren, wrakke meubels en kasten met kapotte deurtjes. Het ruikt er muf. Kinderen dolen doelloos rond, vaak met verse snijwonden op hun armen of op andere plaatsen.

Aan het eind van de gang is de badkamer, die jongens en meisjes delen. Je komt er via een nis, waarin zich deurloze douchecabines bevinden. Die worden amper bedekt door loshangende douchegordijnen. Om naar het toilet te gaan, moet je langs de douchecabines. Zelfs als kinderen elkaar niet onder de douche willen bekijken, doen ze dat onwillekeurig toch. Als ze zich wilde wassen, wachtte Wiktoria altijd tot haar moeder kwam. Die lette erop dat als zij onder de douche stond er geen andere kinderen keken.

Zo ziet de afdeling jeugdpsychiatrie in Józefów bij Warschau eruit.

Wiktoria is hier voor het eerst. Julka – de vriendin aan wie zij haar zelfmoordgedachten toevertrouwde – vertelde het aan de klasselerares. Die stelde de moeder van Wiktoria op de hoogte, en de schoolpsycholoog adviseerde een gesprek met een psychiater. Zo kwam Wiktoria in Józefów terecht.

‘Ik herinner me de eerste nacht. Ik was zo overstuur dat ik haar daar moest achterlaten, dat ik begon te huilen toen ik bij de auto kwam,’ vertelt Justyna, haar moeder.

Juni 2018 – Kacper

De klas vindt Kacper maar een ‘nicht’, ‘mangagek’, ‘Japanse homo’. Op een keer omsingelen ze hem, slepen hem naar de toiletten en duwen zijn hoofd in de wc-pot. Een andere keer trekken ze zijn broek uit waar andere kinderen bij zijn. Iedere dag gaat hij door een hel.

Op een dag roepen de kinderen van zijn klas dat hij ‘bi’ is. Hij begrijpt het niet. Hij gaat naar zijn moeder en vraagt wat het betekent.

In de loop der tijd begrijpt hij het steeds beter en verzet hij zich steeds heviger. Hij haalt wit-roze kleren uit de kast. Hij speldt zijn lange pony op, doet roze diadeems om zijn nek. Op een keer neemt hij een regenboogvlag mee naar huis. Hij begint zich te identificeren met de lhbt-beweging. Of hij zelf homo is, weet hij niet.

Juni 2018 – Wiktoria

Na een directe confrontatie met het ziekenhuis in Józefów zijn ouders vaak bang dat dat de situatie van hun kind alleen maar zal verergeren. Maar ze brengen hun kinderen er naartoe omdat ze geen andere keus hebben.

Justyna haalt haar dochter na vier dagen op uit Józefów.

Vlak daarvoor had Wiktoria haar opgebiecht dat ze bang was voor een van de jongens. De jongen rende over de hele afdeling, beukte met zijn hoofd tegen de wand, liep luid te vloeken. Hij sloeg andere kinderen met zijn vuist op de rug, schopte ze, schold de patiënten en de verpleegsters uit. Niemand deed er iets aan. Wiktoria durfde niet alleen niet naar de badkamer te gaan, maar ook niet naar de gemeenschapsruimte.

‘De kinderen renden over de gangen, sloegen elkaar, spuugden naar elkaar’

‘De omstandigheden waren onmenselijk. Het leek wel een horrorfilm,’ zegt Justyna. ‘De artsen hadden geen tijd, dus van hen kreeg ik niets te horen. Er waren alleen verpleegsters die zich nergens aan stoorden. De kinderen renden over de gangen, sloegen elkaar, spuugden naar elkaar,’ herinnert ze zich.

Wiktoria had maar één gesprek met een psycholoog. Voor meer consultaties hadden de overwerkte artsen geen tijd. Ten slotte smeekte het meisje haar moeder haar mee te nemen naar huis. De arts vond het goed, hij beval psychotherapie aan buiten de afdeling.

September 2018 – Kacper

In het begin van de zevende klas maakt Kacper de eerste, voor anderen onzichtbare, sneetjes in zijn lichaam. Met een scheermesje snijdt hij zich in zijn liezen, de wonden maakt hij schoon met water. Hij trekt een broek aan, en gaat door met zijn leven.

Op school snijdt hij zichzelf in de pauze op de wc met een opengeschroefde puntenslijper. De leraren laten een ambulance komen. Met zijn moeder gaat hij voor de eerste keer naar de psychiatrische afdeling van het Żwirki.

Ze komen er om twaalf uur ’s middags aan en moeten acht uur wachten voor ze aan de beurt zijn. Daar verwondt Kacper zich opnieuw, nu in het toilet van het ziekenhuis. Agnieszka weet door te dringen tot de dienstdoende arts. Die spreidt machteloos zijn armen, hij heeft geen tijd voor een consult. Ze keren terug naar huis. Twee dagen later constateert een psychiater bij de jongen actieve zelfmoordgedachten, en dringt hij er bij hen op aan onmiddellijk naar Józefów te gaan.

‘Toen ik daar binnenkwam, bedacht ik dat je daar wel een film kon opnemen over psychiatrische inrichtingen in Belarus of Oekraïne in de jaren zestig van de vorige eeuw,’ zegt Agnieszka. Ze ziet er wat Justyna en Wiktor eerder zagen: uit elkaar vallende bedden, meubels, vieze lakens. Op veel plaatsen ziet ze wandluizen.

Haar aandacht wordt getrokken door een jongen. Zo op het oog een jaar of negen, hij rent door de gangen in een dwangbuis en een zachte helm op het hoofd. Hij schreeuwt en om de zoveel tijd miauwt hij als een kat. Hij beukt hard met zijn hoofd tegen de wand. De verpleegsters staan er onverschillig bij.

‘Kacper was daar anderhalve maand. Ik zal er de rest van mijn leven spijt van hebben’

‘Voor een moeder is het een dubbele shock. Je ziet die afschuwelijke plek, en tegelijkertijd denk je er aan dat je kind de hele tijd een eind aan zijn leven wil maken. Je slikt je speeksel weg, je houdt je tranen in,’ zegt Agnieszka. ‘Kacper was daar anderhalve maand. Ik zal er de rest van mijn leven spijt van hebben.’

Over wat ze daar gezien heeft kan ze uren vertellen. Een keer kwam ze op de afdeling toen een hele groep kinderen zich verwondde met scherpe voorwerpen. In de recreatieruimte houdt niemand hen in de gaten. Ze hebben allemaal bloed op hun armen. Ze gaat naar de verpleegsters. Ze krijgt te horen: ‘Je kunt ze niet allemaal in de gaten houden, mevrouw, zo zijn die etterjes nou eenmaal.’

In Józefów noemen ze kinderen ‘ettertjes’. Dreigementen zijn populair. Agnieszka herinnert zich een situatie: een meisje staat bij het loket van een verpleegster en huilt omdat ze haar moeder wil bellen. Ze negeren haar. Op een gegeven moment kan een van de verpleegsters zich niet beheersen en vraagt het meisje: ‘Wil je in de riemen?’

‘Wil je in de riemen?’ dat is het meest gehoorde dreigement op de kinderafdeling.

Een andere keer: op de afdeling is een verpleger in de weer. Een vreemde figuur op het eerste gezicht. Hij heeft zijn oog laten vallen op een 15-jarig meisje en geeft haar complimentjes. Waar de verpleegsters en andere kinderen bij zijn. Kacper weet nog dat ze steeds van hem hoorde dat ze mooi en knap is, ze werd overal voorgetrokken. Alle kinderen fluisterden dat die twee iets met elkaar zouden kunnen hebben.

Een andere keer, onder de douche – dezelfde waar Wiktor zich niet durfde te douchen tijdens zijn verblijf in Józefów – wordt een van de meisjes op brute wijze mishandeld. Twee andere patiëntes sloegen haar in elkaar . De politie kwam, de ambulance, eerder reageerde er niemand op tijd.

November 2018 – Wiktoria

In november zegt Wiktoria tegen haar moeder dat ze van geslacht wil veranderen. Haar moeder herinnert het zich als volgt:

‘Ze kwam gewoon naar me toe en zei het tegen me. Dat ze zich geen meisje voelde, maar een jongen. Ik drukte haar tegen me aan. Ik verzekerde haar dat het enige dat voor mij telde was dat ze gelukkig was. Maar ik maakte me de hele tijd grote zorgen. Niet over het besluit dat ze genomen had, maar over hoeveel ellende haar nog te wachten stond.’

De eerste fase van de metamorfose van meisje naar jongen vindt plaats op twee niveaus.

Eerst vroeg Wiktoria haar moeder om jongenskleren en ondergoed te kopen. Ze ging zelf naar de kapper en liet haar haar kort knippen. Ze liet het in een moeite door in een donkere kleur verven. Even later zag ze er al meteen uit als een jongen.

En daarna vroeg ze haar of ze haar bij de mannelijke vorm van haar voornaam wilde noemen. Zo werd ze Wiktor.

Over de geslachtscorrigerende operatie had ze zelf al eerder op internet gelezen. Lange tijd had ze daar al over nagedacht. In een meisjeslichaam voelde ze zich niet op haar gemak. Ze wist dat ze te jong was voor een operatie. Maar dat was niet erg. Ze kon wachten.

De vader van Wiktoria, die het gezin kort na haar geboorte had verlaten, schreef toen hij achter het besluit van zijn dochter kwam: ‘Is ze helemaal besodemieterd?’

November 2018 – Wiktor

Wiktor zit al in de achtste klas. Hij komt naar school in zijn nieuwe gedaante.

Voor de kinderen in zijn klas is hij nog steeds ‘die mangamuts’, maar nu ook een ‘flikker’ en een ‘nicht’. In de klassengroep op Facebook wordt hij vooral uitgelachen. Binnenkort zal de officier van justitie toegang proberen te krijgen tot die posts om bewijs te vinden voor aanhoudende intimidatie van de jongen. Voorlopig verlaat Wiktor zelf de groep, maar eerst vraagt hij zijn klasgenoten nog wanhopig of ze zelf zo behandeld zouden willen worden als ze hem behandelen.

Julka blijft lid van de groep. Op haar maakt de verandering van Wiktoria in Wiktor weinig indruk. Ze zegt hem dat hij zich niet druk moet maken, want de andere kinderen zijn dom en begrijpen niks. Maar Julka laat hem zien dat er steeds meer posts komen, en dat ze steeds erger worden. Hij trekt het zich steeds meer aan. Op school vraagt hij of ze hem willen aanspreken met ‘Wiktor’ maar de leraren blijven in het klassenboek consequent zijn oude naam oplezen. Hij heeft er genoeg van.

Op oudejaarsavond doet hij een zelfmoordpoging. Hij snijdt zijn polsen door. De ambulance komt. Zijn moeder rijdt mee naar het ziekenhuis in de Szaserówstraat om de wonden te laten hechten en daarna naar de psychiatrische afdeling van het Żwirki i Wigury-ziekenhuis.

Daar leert hij Kacper kennen.

November 2018 – Kacper

Kacper verlaat Józefów. Hij wordt ontslagen met de diagnose ‘afwijkende persoonlijkheidsopbouw’. Hij keert terug naar huis, maar na vijf dagen doet hij opnieuw een zelfmoordpoging. Hij neemt de hele voorraad antidepressiva in, vervolgens de maandelijkse voorraad diabetespillen die hij thuis vindt. De ambulance brengt hem naar het Żwirki i Wigury. Het ziet er slecht uit, maar het lukt wonderwel om hem te redden.

December 2018 – Wiktor

Wiktor is uitgeput door het onophoudelijke getreiter op school.

Hij komt terecht in het Żwirki en leert Kacper kennen, bezoekt enkele artsen. Hij is dol op een psychologe, en al gauw zitten ze op dezelfde golflengte. Maar op een dag roept die Justyna bij zich en vertelt haar dat haar zoon tijdens de gesprekken aangeeft dat hij zelfmoordplannen heeft. In die situatie – zo legt zij haar uit – moet Wiktor, voor de therapie begint, zo snel mogelijk naar het psychiatrisch centrum en enkele maanden worden geobserveerd.

De psychiater, dr. Andrzej Towalski, bevalt hem niet vanaf het begin. Bij de eerste keer stelt hij als diagnose ‘depressie’ en laat hem medicijnen slikken. Ze hebben een kort gesprek, en dat gaat oké.

Bij de tweede keer, wanneer Wiktor al sterk op een jongen lijkt, kijkt dr. Towalski naar hem als een zonderling. Hij zegt dat zij ‘sowieso geen geslachtsoperatie kan ondergaan omdat zij nog minderjarig is’. En dat het goed zou zijn als zij het eens zou proberen met een man, want dat is echt heel fijn. Ten slotte spreekt hij de hoop uit dat ze nog eens van gedachten verandert, want ze is zo’n mooi en gevoelig meisje.

Op de patiëntenkaart van Wiktor schrijft hij een nieuwe diagnose: ‘(Wiktoria) geeft de voorkeur aan meisjes’. Onder die diagnose zet hij een stempeltje. Hij schrijft een nieuwe dosis medicijnen voor.

December 2018-januari 2019 – Wiktor en Kacper

Na zijn overdosis medicijnen blijft Kacper in het Żwirki – daar waar zich na zijn vorige zelfmoordpoging acht uur lang niemand voor hem interesseerde. Nu komt hij in deze extreme toestand terecht op de psychiatrische afdeling.

Op oudejaarsavond sluit Wiktor zich bij hem aan, korte tijd nadat hij zijn polsen heeft doorgesneden. Dan leren ze elkaar kennen. Het is januari 2019, vier maanden voor het incident op het metrostation.

Januari 2019 – Wiktor

In het Żwirki trekt de arts die Wiktor begeleidt de diagnose van dr. Towalski in twijfel. Zij is van mening dat Wiktor geen depressie heeft. Hij heeft aanpassingsstoornissen en een afwijkende persoonlijkheidsopbouw.

Desondanks schrijft ze hem Seronil voor, een antidepressivum en nog wel in een verhoogde dosis. De moeder van Wiktor weet hier niets van, zij komt daar pas enkele weken later achter, wanneer haar zoon uit het ziekenhuis is ontslagen. Waarom kreeg hij een antidepressivum, als hij geen depressie had? Dat zal ze nooit te weten komen.

Ook Kacper slikt Seronil tijdens zijn verblijf in Józefów. En daarnaast nog het medicijn Ketrel. De arts laat hem beide medicijnen innemen. Vijf dagen nadat hij de afdeling heeft verlaten, doet de jongen een zelfmoordpoging. Wiktor – voordat het tot het incident bij de metro komt – krijgt ook Ketrel voorgeschreven in een privékliniek.

Beiden worden enkele weken volgestouwd met deze twee medicijnen.

Wanneer Seronil wordt verstrekt aan iemand die niet lijdt aan een depressie, verdubbelt het risico op zelfmoord

Ketrel is een krachtig medicijn dat uitsluitend wordt voorgeschreven aan volwassenen. Het wordt gebruikt bij schizofrenie en het genezen van bipolaire affectieve stoornissen. Wanneer dit middel op ongecontroleerde wijze wordt verstrekt aan kinderen – in strijd met het advies van het Europees Geneesmiddelenbureau – kan dit ernstige en levenslange gevolgen hebben. Als je dit slikt gedraag je je als een robot, krijg je concentratieproblemen zelfs bij het verrichten van de meest simpele handelingen.

De toepassing van Seronil mag alleen worden overwogen voor de behandeling van een depressie. Wiktor was niet gediagnosticeerd als depressief. Uit wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat wanneer het middel wordt verstrekt aan volwassenen die niet lijden aan een depressie, het risico op zelfmoord verdubbelt. En hoe zou dat dan voor kinderen zijn!

‘De arts vertelde me alleen dat hij beter zou slapen van die Ketrel,’ herinnert Justyna zich.

Ketrel en Seronil zijn medicijnen die standaard worden voorgeschreven in de psychiatrische ziekenhuizen en privéklinieken in Warschau. Wanneer ze worden verstrekt aan jonge patiënten die niet gediagnosticeerd of niet depressief zijn, is dat spelen met hun leven.

Januari 2019 – Wiktor

Op de afdeling heeft Wiktor het niet gemakkelijk. De verpleegsters willen hem niet bij zijn jongensnaam noemen. Ze leggen uit dat ze het te druk hebben om zich met zulke onzin bezig te houden. Hij heeft er opnieuw genoeg van.

Agnieszka, die in diezelfde tijd net als Justyna vaak naar de afdeling kwam, herinnert zich een voorval: ze komt de kamer van haar zoon uit en loopt over de gang, waar zoveel kinderen liggen dat ze erover kan struikelen. Een van hen is Wiktor. Plotseling hoor Agnieszka een gil: ‘Wiktoria, hier komen!’. Ze kijkt naar Wiktor en ziet dat de jongen overstuur raakt. Vervolgens kijkt ze verontwaardigd naar de verpleegster en wijst haar terecht: ‘Misschien moet je Wiktor zeggen en niet Wiktoria’. Waarop de verpleegster geïrriteerd roept: ‘Wiktor, Wiktoria, het is haar naar het hoofd gestegen.’

En in het voorbijgaan: ‘Het is een meisje, hoor, dat ettertje!’

Januari-maart 2019 – Wiktor en Kacper

Aan het begin van het jaar worden de jongens ontslagen van de afdeling. Er begint een nieuw hoofdstuk in hun leven – ze zijn samen.

Er is geen dag die ze niet samen doorbrengen. Wiktor is verliefd op Kacper, Kacper is nog te jong om dat helemaal te begrijpen. Voorlopig is Wiktor zijn beste vriend en dat is fijn.

Wiktor vertelt ook over zijn grootste droom: trouwen met Kacper

In de Warschause bioscoop Świt worden anime vertoond waar ze eindelijk samen naartoe kunnen. Ze gaan ook schaatsen, en met Justyna en Agnieszka gaan ze wandelen bij de Wisla. Meestal treffen ze elkaar bij Kacper thuis. Ze stoeien, ze kijken samen naar filmpjes. Op een keer vinden ze een pop van een tekenfilmfiguur, geven hem de naam Zenek en lachen dat hij hun zoon is. Ze zijn onafscheidelijk en liggen voortdurend in een deuk. Zoals kinderen dat doen.

Bij bezoeken aan de psycholoog noemt Wiktor Kacper zijn vriendje. Hij zegt dat hij voor hem zal proberen zich niet te verwonden. Hij vertelt ook over zijn grootste droom: trouwen met Kacper, ooit op een dag, ergens in het buitenland.

Februari 2019 – Wiktor

School is het ergste. Nadat hij uit het ziekenhuis is ontslagen, gaat hij er twee keer heen. Daarna hoeft hij daar dankzij zijn moeder nooit meer naar terug. Iedere keer dat hij daar vandaan komt heeft hij zelfmoordgedachten.

Justyna regelt voor hem privélessen. Bij de eerste les vraagt de aardrijkskundeleraar hem of hij hem moet aanspreken met zijn jongensnaam. Wiktor knikt ja, is dankbaar en aangenaam verrast, want het is de eerste keer dat iemand van buiten respect heeft voor zijn keus.

Op de afdeling ging het heel anders. Zelfs de psychologe noemde hem ‘Wiktoria’. En de artsen en verpleegsters ook. Maar de aardrijkskundeleraar is een uitzondering. Voor de overige leraren blijft hij een meisje.

Met Valentijn houdt hij het niet meer uit. Hij snijdt zich in zijn onderarm en gaat weer naar het Żwirki. Deze keer wordt hij niet opgenomen omdat er geen plaats is. Als hij aankomt is de afdeling voor 180 procent bezet.

Justyna is in paniek. Ze neemt Wiktor mee naar de psychologe met wie hij enkele maanden eerder zo’n goed contact had. Die vraagt verbaasd waarom ze opnieuw naar haar toe gekomen zijn. Ze legt opnieuw uit dat het voor therapie nog te vroeg is, Wiktor moet zo spoedig mogelijk ter observatie worden opgenomen in het ziekenhuis. Want hij is er nu zo aan toe dat zelfs de kleinste crisis, een ruzie met zijn moeder of met Kacper, als gevolg kan hebben dat er ongelukken gebeuren.

Er is echter geen enkele afdeling in Warschau die Wiktor wil opnemen.

Maart 2019 – Wiktor en Kacper

Op een dag, ’s avonds laat, brengt Kacper Wiktor weg naar de metro. Het duurt lang voor hij terugkeert, dus begint Agnieszka zich zorgen te maken. Ze belt hem, hij zegt haar alleen dat hij Wiktor helemaal thuis moet brengen. Dan verbreekt hij de verbinding. Wiktor doet hetzelfde. Er is geen enkel contact meer met hen.

Agnieszka en Justyna schrikken. Beide springen in hun auto en rijden naar de bushalte in de buurt van het huis van Wiktor. Daar vinden ze hen uiteindelijk. Kacper is op van de zenuwen en huilt. Hij zegt dat Wiktor voor de metro wilde springen.

‘Voor een moeder is het een nachtmerrie als je hoort dat je kind zelfmoord wil plegen. Dat is iedere keer een dreun,’ zegt Justyna.

Het is eind maart, en weer gaan ze naar Józefów. Justyna vertelt de artsen dat haar zoon voor de metro wilde springen. Maar opnieuw krijgen ze geen toestemming voor opname op de afdeling.

Volgens de arts ging Wiktor ‘op een constructieve’ wijze om met zijn zelfmoordgedachten

Ter motivering van hun besluit benadrukken de artsen dat er maar één zelfmoordgedachte is geweest en dat hij tijdens de consultatie had ontkend dat hij zich in de toekomst van het leven wilde beroven. Afgezien daarvan ging hij tot nu toe ‘op een constructieve’ wijze om met zijn zelfmoordgedachten, en de laatste zelfverminking dateerde van februari, bijna een maand geleden.

Met andere woorden, er was geen reden om hem ter observatie op te nemen.

Justyna verzoekt wanhopig om opname op de afdeling. Ze herinnert eraan dat de psychologe waar Wiktor heenging, therapie weigerde en juist aandrong op opname. De arts stelt voor in dat geval van psycholoog te veranderen omdat dit probleem ‘haar boven de pet gaat’.

Op de patiëntenkaart schrijft hij: ‘er is geen levensbedreigende situatie en geen gevaar voor de gezondheid’. Hij ondertekent, zet een stempeltje en bedankt voor het bezoek. Hij beveelt verdere psychotherapie aan.

Voor zover er een arts gevonden wordt die die wil geven.

Justyna heeft een slecht voorgevoel. Op korte termijn een afspraak maken voor een kind bij een psychotherapeut in een openbare zorginstelling in Polen is niet mogelijk. Maar ook bij een privékliniek is het praktisch onmogelijk.

Uiteindelijk komt ze terecht bij een privékliniek in Warschau. De arts onderzoekt Wiktor, waarna hij Justyna bij zich roept. Hij spreidt machteloos zijn armen en zegt dat Wiktor tijdens het gesprek zo gesloten was als een oester. Hij wilde niet praten, gaf op geen enkele vraag antwoord. In deze omstandigheden is hij genoodzaakt therapie te weigeren.

Tegen Justyna zegt Wiktor dat hij alleen naar de vorige psychologe wil, en naar geen enkele andere, want alleen in haar heeft hij vertrouwen.

April 2019 – Wiktor

Drie weken later maakt hij met een scheermes een snee in zijn keel. In het ziekenhuis stelt hij de artsen gerust. Hij zegt dat hij de situatie onder controle had.

Hij legt uit dat het geen zelfmoordpoging was, hij weet perfect waar de aders zitten, biologie is zijn lievelingsvak. Hij had het gedaan omdat hij ruzie had gehad met zijn vriendje, en later was hij verdrietig toen Kacper lange tijd niet reageerde op zijn berichtjes. Maar hij is alweer rustig, want hij weet dat Kacpers woede snel weer over zal zijn. Hij heeft er spijt van. ‘Ik heb al lang geen zelfmoordgedachten meer,’ zegt hij tegen de artsen.

Justyna herinnert zich de woorden van de psychologe: ‘Zelfs de kleinste ruzie kan als gevolg hebben dat er ongelukken gebeuren’. 

Tot het incident met de doorgesneden keel, in het trappenhuis van het flatgebouw van Kacper, net nadat hij de woning had verlaten. Ze hadden inderdaad ergens ruzie over gehad. Alleen had Kacper die dag plotseling een ander probleem aan zijn hoofd: onverwacht sterft zijn tante, de zus van Agnieszka. Hij rijdt met zijn moeder naar het ziekenhuis. De artsen stellen het overlijden van zijn tante vast, terwijl chirurgen de grote wond in de hals van Wiktor hechten.

‘In het ziekenhuis werd Wiktor doorverwezen naar Józefów,’ zegt Justyna. ‘Eerst vroegen ze me nog: “Waarom zit hij daar niet al een tijd?”’

Ze komen er voor de derde en laatste keer terecht. Na een kort gesprek met Wiktor komen de artsen tot de conclusie dat de verminking veroorzaakt was door de ruzie met zijn vriend. Ze zien geen reden voor opname op de afdeling.

‘Ik was wanhopig,’ zegt Justyna. ‘Ik wist dat het verblijf in Józefów iets vreselijks was, maar het ging er gewoon om dat hij veilig was totdat we een nieuwe oplossing hadden bedacht. Ik maakte me zorgen om hem, ik was bang dat er iets ergs zou gebeuren.’

‘En toen stemden ze ermee in om hem op te nemen?’ vraag ik.

‘Nee. De dokter beweerde dat ik overgevoelig was en dat ik om meer tijd aan mezelf te besteden, op aerobics moest of naar een fitnessclub moest gaan. Om “me niet meer zo druk te maken om mijn dochter”.’

April 2019 – Justyna, de moeder van Wiktor

‘Hoe kun je de angst beschrijven die je voelt als je kind rondloopt met zelfmoordplannen?’ vraag ik Justyna.

‘Er is zoiets als je moederinstinct. Ik maakte me zorgen om hem, op elk uur van de dag, elke seconde.’

In april is ze zelfs bang om naar haar werk te gaan. In huis verstopt ze alle messen, pillen, scherpe voorwerpen. Om het half uur belt ze Wiktor. Over elk wissewasje, om te vragen of er nog melk in de koelkast staat, om gewoon maar even te kletsen. ’s Nachts staat ze op en gaat in zijn slaapkamer kijken. Ze controleert of hij slaapt, of hij ademhaalt. Ze kijkt naar zijn armen of hij zich niet gesneden heeft.

17 april 2019 – Wiktor en Kacper

Dit wordt geen gemakkelijke dag. Noch voor Wiktor, noch voor Kacper. Wiktor heeft een examen Engels ter afsluiting van de lagere school, en Kacper gaat met zijn moeder naar de begrafenis van zijn tante.

Het examen begint om 9 uur ‘s ochtends. Zijn moeder brengt Wiktor naar school. Meteen na het examen stuurt hij haar een sms. Hij schrijft dat hij misschien wel een tien heeft gehaald. Hij vergist zich, maar minimaal. Enige tijd later worden de resultaten bekendgemaakt. Wiktor haalt een 9,8 voor Engels.

Kacper is dan al met zijn moeder op weg naar de begrafenis. Plotseling krijgt de jongen tranen in zijn ogen. Hij kijkt naar zijn telefoon, op het scherm ziet hij een berichtje van Wiktor. Die schreef hem ‘dat hij ergens ging springen’. Hij probeert hem te bellen, maar de telefoon wordt niet opgenomen. Hij trekt zijn moeder aan haar arm, dat ze Wiktors moeder zo gauw mogelijk moet bellen.

Agnieszka belt Justyna, en Justyna belt de politie.

17 april 2019 – Wiktor.

Politieagenten gaan langs bij Justyna. Ze vragen om een foto van Wiktor en sturen een melding naar heel Warschau. Ze zijn overal in de stad op zoek, willen alle metrostations omsingelen. Ze verwachten dat ze hem daar kunnen vinden, voordat er ongelukken gebeuren.

Justyna belt Wiktor. Geen signaal.

Ze brengen haar naar de eindhalte Mlociny. Ze stellen haar voor op eigen gelegenheid naar het centrum te gaan en zelf ook te proberen haar zoon te vinden. Ze stemt ermee in, het is een goed idee. Ze huilt.

Ze zit in de metro. Plotseling klinkt er uit de luidsprekers een mededeling: ‘In verband met een ongeval bij halte Centrum rijdt de metro alleen tot halte Dworzec Gdański’. Ze beeft, stopt met ademen, sluit haar ogen.

Uit de overvolle metro stapt ze uit bij Stare Bielany. Ze rent naar het flatgebouw van Kacper. De politie komt daar ook net aan, om na te gaan of Wiktor niet van gedachte is veranderd en niet naar huis is gegaan. Voor het flatgebouw ziet ze politieagenten. Ze vertelt hun van de mededeling in de metro.

Het was Wiktor: ‘U hoeft zich over mij geen zorgen te maken. Tot ziens :)’

Ze bevestigen het: even daarvoor is een jonge vrouw voor de metro gesprongen. De ambulance heeft haar naar het ziekenhuis in de Szaserówstraat gebracht. Justyna moet daar onmiddellijk naar toe.

Kacper is op de begrafenis van zijn tante. Hij weet nog van niets. In de kerk kan hij zijn gedachten er niet bij houden, hij is op het ergste voorbereid.

Op de begrafenis komen veel mensen te laat. Veel mensen verontschuldigen zich, leggen uit dat er in Warschau een ongeluk was gebeurd, en dat de metro een tijd heeft stilgestaan. En dat ze daarom niet op tijd waren. Tijdens de mis ontvangt Agnieszka een sms. Ze hoort het niet, ze leest het bericht pas later. Het was Wiktor: ‘U hoeft zich over mij geen zorgen te maken. Tot ziens :)’

19 april 2019 – Wiktor

Wiktor is op 17 april voor de metro gesprongen.

Om 10.06 uur schreef hij nog een berichtje. Aan Kai, een internetvriendin die hij nooit heeft gezien, maar met wie hij erg bevriend was. Hij schreef: ‘Ik ga zelfmoord plegen. Sorry. Bedankt voor alles, maar ik kom er niet uit.’

Om 10.52 uur stuurde hij haar een foto van de metrorails. Even later springt hij.

Ondanks de ernstige verwondingen vecht hij twee dagen voor zijn leven.

De arts die hem onmiddellijk na het ongeval opereerde, beweerde dat het moeilijk te verklaren is hoe Wiktor erin geslaagd was zijn zelfmoordpoging te overleven. In het ziekenhuis werd hij aangesloten op de kunstmatige beademing, opereerden ze zijn milt, maakten ze zich op om hem aan de stabilisator te leggen. Justyna geloofde in een wonder. Tijdens een volgende operatie kreeg hij een ernstige bloeding. Hij overleed op 19 april, twee weken voor zijn vijftiende verjaardag.

April 2019 – Justyna, moeder van Wiktor

Aan het eind van de maand haalt Justyna een brief uit de brievenbus. Afzender: de districtsrechtbank. Ze opent de envelop en gelooft haar ogen niet: het is een besluit om haar in verband met de zelfmoordpoging van Wiktor onder toezicht te stellen. Een curator zal naar haar huis komen en nagaan of zij goed voor haar zoon zorgt.

Justyna leest de brief en huilt. Enkele maanden heeft ze er alles aan gedaan om ervoor te zorgen dat iemand zich het lot aantrekt van haar kind. En nu ze haar kind kwijt is, krijgt ze plotseling zo’n brief.

Ze gaat naar de rechtbank met de overlijdensakte van haar zoon. Al snel ontvangt ze het besluit om de procedure te seponeren.

In juni ontvangt ze weer een brief. Weer van de rechtbank. Deze keer veel gedetailleerder: met de specifieke gegevens van de curator en de data waarop deze voortaan naar haar huis zal komen om na te gaan hoe Justyna voor haar kind zorgt.

Ze heeft geen puf meer om het uit te gaan leggen: ze kunnen de klere krijgen.

Mei-december 2019 – Kacper

‘Ik durfde het niet tegen Kacper te zeggen,’ zegt Agnieszka. ‘Ik was bang dat hij hetzelfde zou kunnen doen. Zijn wandeling op het metrostation, een maand na Wiktors dood, dat was echt omdat hij hem miste.

Kacper is nog niet naar het graf van Wiktor geweest. Hij verdringt zijn dood en kapt het onderwerp af. Hoewel hij de laatste tijd soms over hem begint te praten. Agnieszka weet nog niet of dat een moment van zwakte is of juist het tegenovergestelde. Dan biecht Kacper aan zijn moeder op dat hij hem heel erg mist en de hele tijd aan hem denkt. Op een keer zegt hij dat Wiktor zelfmoord zijn schuld was.

Een andere keer zegt hij dat hij er een hekel aan heeft alleen thuis te blijven. Want dan haalt hij alle tekeningen van Wiktor uit zijn kast. Omdat hij alleen is kan hij zich niet inhouden. Hij bekijkt ze en huilt. Hij lijdt – zoals je lijdt wanneer je een teerbeminde verliest.

Juli 2019 – Dr. Towalski

In de zomer vindt het onderzoek naar de dood van Wiktor plaats. Bij de officier van justitie meldt dr. Towalski zich, dezelfde die eerder schreef dat ‘Wiktoria de voorkeur geeft aan meisjes’ en die van mening was dat zij voor haar geslachtsverandering het maar eens met een man moest proberen.

Hij verklaart dat zijn zelfmoord het resultaat is van de invoering op school van ‘genderideologie’.

In het najaar belt Justyna om een afspraak te maken met een psychiater. Ze heeft kalmeringsmiddelen nodig. In de hoorn hoort ze de vriendelijke stem van de receptioniste. Die legt haar uit dat de arts de praktijk heeft verlaten en dat alle patiënten zijn overgenomen door de nieuwe psychiater.

Ze stelt Justyna voor om een afspraak te maken in maart 2020.

Bij dr. Towalski.

Officier van justitie

Officier van justitie Jerzy Mierzewski rookte, toen we elkaar de laatste keer voor publicatie spraken, de ene na de andere sigaret. Als hij de ene uitdrukte, greep hij meteen naar een volgende, alsof hij bang was dat zijn longen het contact met de nicotine zouden verliezen.

Voor journalisten is hij een echte expert op het gebied van het kwaad. Hij sloot de gangsters uit Pruszków op, hij zat achter de moordenaars van de hoofdcommandant van de politie Marek Papala aan en hij bracht aan het licht dat er in Polen in opdracht van de Amerikanen gevangenissen waren waar mensen werden gemarteld. En nu leidt hij het onderzoek naar de dood van Wiktor.

‘Wij, volwassenen. Wij zijn niet in staat in een kind een klein mens te zien’

We ontmoeten elkaar in een Warschaus café. Er is geen plaats in de rokerszone. De officier maakt een gebaar met zijn hand en houdt het wel vol.

‘Ik kan me geen zaak herinneren die me menselijk gesproken meer heeft geraakt,’ zegt hij aan het begin. ‘Wij zijn verantwoordelijk voor wat er gebeurd is. Wij, volwassenen. Wij zijn niet in staat in een kind een klein mens te zien. We hebben geen zorgsysteem voor kinderen. We kunnen zelfs geen discussie over dat onderwerp beginnen! En zelfs de grootste inzet zou zinloos zijn als er in de ziekenhuizen geen plek is op de gang, en zelfs geen artsen.’

De procedure zal waarschijnlijk moeten worden geseponeerd. De bepalingen zijn ontoereikend om de artsen die Wiktor niet op de afdeling hebben opgenomen ter verantwoording te roepen. Ze hebben hem niet opgenomen omdat er geen plaats was. De officier van justitie zou de hele jeugdpsychiatrie in staat van beschuldiging moeten stellen of de hele Poolse overheid. En voor homofobie kun je niemand vervolgen.

‘Het ontbreekt ons aan tolerantie, respect voor andersheid en andere mensen, en dan die toenemende krachtcultus. Dat alles neemt op een gegeven moment angstaanjagende technologische trekken aan. En wel zodanig dat het een klein mens zelfs kan aanzetten tot de dood,’ aldus de officier van justitie.

En hij voegt eraan toe: ‘En wij zijn allemaal schuldig.’

Plaag

In 2019 verspreidde een van de Poolse kranten voor zijn lezers stickers met de tekst: ‘lhbt-vrije zone’. Agnieszka en Justyna zagen het met lede ogen aan. In de tijd dat Justyna in de rouw was, herhaalde aartsbisschop Marek Jedraszewski onophoudelijk zijn mantra over de regenboogplaag.

Wiktor leeft niet meer. Justyna is haar kind kwijt. Kacper is veertien en heeft de donkerste zijde van het leven al leren kennen – hij heeft liefde in tijden van de plaag meegemaakt.

Polen staat in Europa op de tweede plaats als het gaat om het aantal zelfmoorden onder kinderen. Duitsland staat iets hoger op de lijst – maar alleen omdat het land twee keer zo groot is.

Uit de gegevens blijkt dat bijna 70 procent van de lhbt-tieners in Polen rondloopt met zelfmoordgedachten.

‘We moeten de toestand in de jeugdpsychiatrie aan de kaak stellen,’ zei ombudsman Adam Bodnar.

Dr. Towalski weigerde een gesprek met Onet. De afdeling in Józefów reageerde niet op onze mail met vragen.

Praten over (gedachten aan) zelfdoding of hulp op dit gebied? Bel 113 Zelfmoordpreventie: 0900-0113 of neem contact op via 113.nl