Kehinde Andrews: ‘We zouden allemaal Malcolm X moeten lezen’

‘Malcom X’ analyse van racisme was zo helder en zo precies dat je hem bijna vijftig jaar na zijn dood haast profetisch kunt noemen.’ Los Angeles Review of Books interviewde de invloedrijke Britse Black Lives Matter-woordvoerder Kehinde Andrews over zijn grote voorbeeld.

In een serie gesprekken met kunstenaars, schrijvers en kritische geesten over geweldsvraagstukken sprak Brad Evans met Kehinde Andrews over zijn boek Back to Black: Retelling Black Radicalism for the 21st Century (Zed Books, 2018). Andrews is hoogleraar Black Studies aan Birmingham City University, hoofd van het Centre for Black Studies, oprichter van de Harambee Organisation of Black Unity, en medevoorzitter van de Black Studies Association.

Lees ook de artikelen van de andere sprekers van de Nexus-conferentie:

» Nadia Harhash: ‘Worden mannen geboren als vrouwenhaters?’

» Patrick J. Deneen: ‘De nieuwe aristocratie verbloemt haar bevoorrechte positie

» Minouche Shafik: ‘We hebben een nieuw sociaal contract nodig’

» Colombe Cahen-Salvador: ‘Mondiaal is het nieuwe normaal’

» Antonio Spadaro: ‘Ook in tijden van internet moeten we over geloof nadenken’

Waarom spreekt de boodschap van Malcolm X u nog altijd zo aan? En op welke manier is zijn gedachtegoed direct van invloed geweest op uw kijk op geweld in de wereld anno nu?

‘Malcolm X is een van de belangrijkste intellectuelen van de twintigste eeuw. Zijn analyse van racisme was zo helder en zo precies dat je hem bijna vijftig jaar na zijn dood haast profetisch kunt noemen. Het is niet overdreven om te stellen dat Malcolm de ontwikkelingen had voorspeld die we in deze raciale staat hebben gezien. Zijn voornaamste uitgangspunt was dat de Verenigde Staten en het westen in bredere zin net zomin “vrijheid, rechtvaardigheid en gelijkheid konden bieden” aan Zwarten dan dat “een kip eendeneieren kan leggen”. Hij zag racistische praktijken niet zozeer als een uitwas van maatschappelijke misstanden, maar eerder als de logica van het systeem. Terwijl velen zes decennia na de opkomst van de Burgerechtenbeweging verbaasd om zich heen kijken en constateren dat racisme nog altijd hoogtij viert, heeft Malcolm ons duidelijk gemaakt dat de ongelijkheid van nu de doodlopende weg is die we zijn ingeslagen op het moment dat we binnen een fundamenteel racistisch systeem probeerden het racisme te hervormen. De wetenschappelijke wereld komt pas eind jaren tachtig tot een soortgelijk inzicht met de Critical Race Theory (CRT), waarin wetenschappers duidelijk maken dat het racisme binnen de Amerikaanse maatschappij van “blijvende aard” is.

‘Net als andere radicale denkers spreekt Malcolm zich uit over de legitimiteit van geweld wanneer je wordt onderdrukt’

Malcolm geeft niet alleen een vlijmscherpe analyse van het probleem, hij brengt ook de oplossing ongekend helder onder woorden. Meer dan wie ook weet hij duidelijk te maken dat het een radicale daad is om Zwart-zijn te omarmen als een politieke identiteit. Malcolm was compromisloos in hoe hij zijn Zwart-zijn beleefde, een Zwart-zijn dat was geworteld in een herwonnen trots op zijn Afrikaanse afkomst en zijn inzet voor de georganiseerde vrijheidsstrijd van Zwarte gemeenschappen. Hij riep “een nieuw soort Negro” in het leven, die zich er niet voor verontschuldigt zwart te zijn en die weigert geduldig te wachten op maatschappelijke hervormingen. Daarom vindt Malcolm zoveel weerklank onder jongeren en mensen in de marge: hij is meer dan wie ook de stem van wat hij de ‘Veld-Negro’ noemde, die tijdens de slavernij buiten op de plantage werkte.

Waar het gaat om geweld keerde Malcolm de zaak om en betrok de vraag op de onderdrukten in plaats van de onderdrukkers, en wees hij de Verenigde Staten aan als voornaamste verspreider van geweld op deze aarde. Zo hekelde hij Zwarte Amerikanen en stelde hun de vraag: “Hoe kun je geweldloos zijn in Mississippi na het geweld dat je hebt gebruikt in Korea?” Zo herinnerde hij zijn publiek zowel aan het Amerikaanse koloniale verleden als aan hun plicht zich te verweren tegen het geweld van de overheid. Net als andere radicale denkers spreekt Malcolm zich uit over de legitimiteit van geweld wanneer je wordt onderdrukt.’

Dat idee, dat je je niet hoeft te verontschuldigen voor je bestaan maar dat je een plek voor jezelf opeist op aarde, zelfs als dergelijke rechten je worden ontnomen, lijkt cruciaal om tot een radicalere opvatting van rechtvaardigheid te kunnen komen. Het doet ook denken aan de zapatisten, die zeiden dat het niet aan de overheid was om hun al dan niet rechten toe te kennen. Hoe ziet rechtvaardigheid in het licht van systematische vervolging er voor u uit, vanuit de inspiratie die u vindt bij Malcolm?

‘Rechtvaardigheid is alleen te bereiken door een nieuw politiek en economisch systeem op te zetten. De wortels van onderdrukking zijn gecodeerd in het DNA van raciaal kapitalisme. De valse voorstelling van zaken dat er alleen binnen dit kader ooit sprake kan zijn van rechtvaardigheid is een van de belangrijkste mythen die transformatieve verandering in de weg staan. Een van de eerste stappen op weg naar bevrijding is dat de onderdrukten hun eigen voorwaarden moeten definiëren, hun eigen perspectieven, hun eigen mechanismen om verandering te bewerkstelligen. Zoals Malcolm al stelde: “Niemand kan je vrijheid geven”, vrijheid is iets wat je moet nemen. Helaas richt het merendeel van de Zwarte bewegingen zich op de machthebbers die ons zouden moeten erkennen of legaliseren. De omslag van Black Power naar de slogan Black Lives Matter is in dat verband illustratief. Black Power is geworteld in een lange geschiedenis van mensen die de capaciteit van Zwarten hebben willen gebruiken om eigen alternatieven te creëren, of dat nou op lokaal, nationaal of globaal niveau is. Black Lives Matter wil een basale erkenning dat we allemaal mensen zijn, en zet zich ervoor in dat iedereen een eerlijke behandeling krijgt. Er zullen ongetwijfeld versies van Black Power zijn geweest die ook campagne wilden voeren voor een brede erkenning, zeker in de politiek, maar de radicale Black Power van Malcolm wilde het tegenovergestelde. Voor Malcolm ging het om het bepalen en definiëren van onze eigen menselijkheid en het streven was om een collectief te creëren en Black Power strijdvaardig te maken, om de bevrijding dichterbij te brengen. Voor Malcolms dood werkte hij met anderen samen om de Organization of Afro-American Unity (OAAU) op te zetten, die in veel leek op de eerdere Universal Negro Improvement Association (UNIA). Het doel was om de diaspora te verbinden aan de Afrikaanse revolutie en zo een maatschappij te creëren waarin vrijheid, rechtvaardigheid en gelijkheid waarlijk mogelijk waren.’

Lees ook:

De mainstreammedia, en ook het maatschappelijk middenveld, vinden het veel makkelijker om ruimte te bieden aan de nalatenschap van Martin Luther King, en die te incorporeren, dan aan de revolutionaire geest en de hartstocht van Malcolm. Cornel West heeft dat toegeschreven aan gesimplificeerde karikaturen, ‘een gekuiste Martin en een gedemoniseerde Malcolm,’ al was King tegen het einde van zijn leven duidelijk radicaler dan ten tijde van zijn ‘I have a dream’-speech, terwijl X verzoeningsgezinder was en meer openstond voor dialoog – zelfs met diegenen die hem naar het leven stonden. Waarom zou het voor Witte bevolkingsgroepen makkelijker zijn geweest om zich te verzoenen met Martin dan met Malcolm?

‘Malcolm en Martin staan voor heel verschillende benaderingen van Zwarte bevrijding. Martin is zonder meer gekuist maar hij kan makkelijk worden opgenomen in de mainstream omdat hij uiteindelijk geloofde dat de Verenigde Staten verlossing zouden kunnen vinden. Malcolm maakte zich echter geen illusies en was van mening dat er op zijn minst een revolutie nodig was om de sociale orde omver te werpen. Ik denk dat we niet te veel waarde moeten hechten aan de ommekeer aan het einde van hun leven. Ze hebben elkaar slechts één keer ontmoet voordat Malcolm werd vermoord en tegen het einde van zijn leven stond hij zeer kritisch tegenover Martin vanwege diens liberale standpunten. In januari 1965 werd hem op de Canadese televisie gevraagd of hij King ooit een Uncle Tom had genoemd. Malcolm legde uit dat hij die term niet snel zou gebruiken omdat hij dan aangeklaagd zou kunnen worden wegens smaad, maar dat hij wel wilde zeggen dat “Uncle Martin mijn vriend is”. Vervolgens legde hij uit waarom Martins aanpak Zwarte mensen nooit echte vrijheid zou brengen. Er is meer onenigheid geweest tussen Zwarten onderling dan tussen ons en Witten, en beide groepen staan voor verschillende politieke ideologieën, en de Witte meerderheid heeft minder moeite met de ideologie van King. King vertegenwoordigt een lange traditie van intellectuelen en activisten die zich ervoor hebben ingezet dat Zwarte mensen toegang konden krijgen tot de machtssystemen, en die druk hebben uitgeoefend om te zorgen dat die systemen werden hervormd. Hoewel dit een bedreiging kan vormen voor de dominante ideologie, kan het makkelijk worden geaccommodeerd binnen de liberale, goedbedoelende, naar links neigende politiek van de Witte meerderheid. Door ons bewust te zijn van hun privileges en ons toe te leggen op vermeend antiracistische praktijken kunnen we gezamenlijk optrekken in de richting van een zonniger toekomst. Malcolm biedt niets van een dergelijke troost, met zijn veroordeling van het politieke en economische systeem van Witte suprematie als onveranderlijk racistisch, met als enige oplossing revolutie. Hoewel King goedbedoelende Witten koesterde als een onmisbaar onderdeel van de coalitie om te komen tot raciale gelijkheid, hoeven in Malcolms analyse díe Witte mensen die waarlijk begrijpen wat hun rol is, enkel een stapje opzij te doen. Binnen de OAAU was Malcolm er heel stellig over dat “Witten ons kunnen helpen, maar zich niet bij ons kunnen aansluiten”.‘

Ik wil graag iets dieper ingaan op de geestelijke weg naar macht en geweld die u keer op keer expliciet maakt in uw werk. U heeft betoogd dat kolonisatie en het voortdurende imperialisme een bepaalde Witte psychose blootleggen die wezenlijk onderdeel vormt van de raciale structurering van de wereld. Kunt u iets meer zeggen over wat u daar precies mee bedoelt, en wat dat betekent voor het radicale imperatief?

‘De psychose van Witheid is het volkomen irrationele en door waandenkbeelden bepaalde debat dat wordt gevoerd om het raciale imperialisme overeind te houden. Het Westen is opgetrokken uit een mate van geweld en barbarij die zijn weerga niet kent. De grootste genocide in de geschiedenis waarbij bijna 98 procent van de inheemse bevolking van de beide Amerika’s de dood heeft gevonden; de trans-Atlantische slavernij die miljoenen heeft geknecht en tientallen miljoenen meer heeft geruïneerd; het koloniale geweld overal ter wereld. Als gevolg daarvan is een mondiale politieke economie ontstaan naar het evenbeeld van de Witte suprematie, met Afrika als armste deel, Europa en Amerika als rijkste delen, en de rest van de wereld ergens daartussenin op een sociale, Darwiniaanse evolutieladder. Vandaag de dag sterft er elke tien seconden een kind doordat het geen water of voedsel heeft, vrijwel uitsluitend in de onderontwikkelde wereld. Onze welvaart stoelt op die dagelijkse stapel Zwarte en bruine kinderen en de psychose is bedoeld om het misplaatste gevoel te geven dat de westerse vooruitgang niet is te danken aan koloniaal geweld maar aan de vernuftigheid, de vastberadenheid en de wetenschap die we over de wereld verspreiden. Dat verklaart waarom 60 procent van de Britse bevolking van mening is dat het Britse Rijk, dat de dood van tientallen miljoenen mensen op zijn geweten heeft, de wereld veel goeds heeft gebracht; of dat de voormalige Engelse premier David Cameron er prat op gaat dat Engeland “de slavernij heeft afgeschaft”, zonder zich er rekenschap van te geven dat Engeland tot aan die tijd een van de belangrijke slavenhandelaren was. Het eurocentristische onderwijs, de pers en de media versterken de psychose, om ons allemaal te doen geloven dat onze in bloed gedrenkte handen schoon zijn, of sterker nog: dat het Westen de oplossing is voor het probleem dat het zelf heeft geschapen en waarvan het afhankelijk is.

‘Door in te zien dat Witheid een psychose is, wordt duidelijk dat revolutie de enige oplossing is’

Psychose is echt het enige woord voor de stoornis en de bedrieglijke logica (zie alle hallucinaties in film en op televisie) die typerend zijn voor het begrip van ras en racisme. Zodra we inzien dat het gaat om een psychose, zullen we niet langer proberen via het onderwijs af te rekenen met racisme. Er zijn geen bewijzen of rationele argumenten die je kunt inzetten tegen mensen die in de greep zijn van een psychose. We hebben al vierhonderd jaar het gelijk aan onze kant, maar het mag niet baten. De enige manier om met een psychose om te gaan is de onderliggen stoornis aanpakken waaruit de psychose voortkomt. In dit geval is dat het politieke en economische systeem van het westers imperialisme. Door in te zien dat Witheid een psychose is, wordt duidelijk dat revolutie de enige oplossing is.’

Gezien het feit dat Malcolm X nog vaak wordt gezien als een voorstander van positieve discriminatie (ik weet dat u wel is aangewreven dat te hebben overgenomen in recensies van auteurs die erom bekendstaan identiteit in de strijd te werpen zonder zich rekenschap te geven van hun eigen geïncorporeerde privilege), kan men zich afvragen waarom zijn werk nog altijd een niet-Zwart publiek aanspreekt. En wat hoopt u dat een Wit publiek dat vandaag de dag kennisneemt van zijn gedachten, ervan meeneemt?

‘Er bestaat niet zoiets als positieve discriminatie. Racisme is de logica waarop het huidige politieke en economische systeem stoelt en zo de bronnen van macht mobiliseert. Maar al te vaak worden vooroordelen verward met racisme. Een vooroordeel betekent dat je iets tegen iemand hebt op grond van een waargenomen categorie zoals huidskleur. Maar racisme is de macht om dat vooroordeel binnen de maatschappij als geheel door te voeren. Lynchpartijen in de Verenigde Staten waren op zich uitingen van vooroordelen. Wat ze racistisch maakte is het feit dat het gebeurde met de steun van de wetshandhavers en het gerecht. Het was duidelijk door de overheid gesanctioneerd geweld. Malcolm die alle Witten tot duivels uitriep, terwijl een deel van de Nation of Islam zonder meer bevooroordeeld is, maar niet racistisch. Sterker nog, de drijfveer voor de Nation of Islam om de mythe van de Witte duivel in het leven te roepen was antiracistisch, bedoeld om Zwarten te mobiliseren om af te rekenen met raciale onderdrukking.

Malcolm had het over racisme, kolonialisme over de hele wereld, revolutie, klasse en identiteit

Een belangrijk publiek voor Malcolm waren Witte universiteiten. Hij bezocht uiversiteiten door heel Amerika en hij sprak ook voor de Oxford Union en de University of Birmingham. Hij was mede zo populair omdat hij Witheid afwees, waarmee het publiek vaak een haast katholieke zelfkastijdingsobsessie heeft (zie Witheid als psychose). Maar zijn populariteit kwam ook doordat zijn analyses en ideeën zo inzichtelijk waren dat iedereen zich erin kon vinden. Malcolm had het over racisme, kolonialisme over de hele wereld, revolutie, klasse en identiteit, en hij bepleitte radicale maatschappelijke veranderingen. Zoals hij zei: “De waarheid staat aan de kant van de onderdrukten”, en het Zwarte radicale perspectief legt de ware aard en de condities van de maatschappij bloot.

Malcolm bood de Witte meerderheid ook expliciet een weg om verre te blijven van het “raciale kruitvat” dat elk moment kon ontploffen. In een van zijn beroemde speeches, “The Ballot or the Bullet”, [het stembiljet of de kogel], legt hij uit dat Amerika het enige land in de geschiedenis is waar zich een “geweldloze revolutie∏ kan voltrekken, eenvoudigweg door Zwarte mensen te geven wat hun toekomt. Als het niet het stembriefje werd, waarschuwde hij, zou het vrijwel zeker de kogel worden. Malcolms werk is vandaag de dag nog altijd onverminderd belangrijk, in de zin dat hij niet alleen het racisme zelf onderkent, maar ook wat er op het spel staat als er geen oplossing komt.’

Tot besluit wil ik even ingaan op de rol van de universiteit. We weten dat universiteiten in het verleden intellectuele legitimiteit hebben verleend aan systemen van raciale superioriteit – vaak gemaskeerd door de taal van verlichting en door een vermeend wetenschappelijk waarheidsgehalte. Hoe zou een werkelijk gedekolonialiseerde universiteit eruitzien, en is dat een haalbaar streven?

‘Het is onmogelijk om een universitair systeem te dekolonialiseren dat voortkomt uit het systeem van raciaal kapitalisme, en dat systeem ook in stand houdt. De reden dat de universiteit eurocentrische curricula hanteert en ernstige raciale ongelijkheden in stand houdt, heeft te maken met de functie van de universiteit binnen de maatschappij. De universiteit als een ivoren toren, een elitaire plek die is losgezongen van de rest van de wereld, en daarop neerkijkt, is een beeld dat zit ingebakken in de kennis en de praktijk van westerse universiteiten. We kunnen, en moeten, ons ervoor inzetten om zoveel mogelijk veranderingen in gang te zetten die de universiteit verrijken met nieuwe ideeën, nieuwe content en nieuwe gebruiken, al was het maar om de ervaringen draaglijker te maken voor studenten uit minderheidsgroepen. Maar bij Black Studies hebben we het over de noodzaak de universiteit te ‘koloniseren,’ door haar privileges en de middelen in te zetten om ook bevrijdingsbewegingen buiten de campus te steunen. De universiteit is een belangrijk onderdeel van het probleem, maar de oplossing zal niet van de universiteit komen. De les van Black Studies, en Malcolm is hier het perfecte voorbeeld van, is dat revolutionaire kennis alleen ontstaat in de strijd voor revolutie op plekken ver weg van de gewijde universiteitszalen, en vrijwel altijd wordt geïnstigeerd door diegenen die daar geen toegang toe hebben.’