Sommige Russen nemen een tatoeage om zich uit te spreken tegen de oorlog

In het hedendaagse Rusland, waar repressieve wetten de vrijheid van meningsuiting verstikken, vinden burgers nieuwe manieren om hun standpunt tegen de voortdurende oorlog in Oekraïne kenbaar te maken.

‘Ik neem een antioorlogtatoeage voor elk oorlogsjaar. Omdat de oorlog nooit eindigt, zal ik elke verjaardag markeren,’ zegt Zjenja, wijzend op een tatoeage met de tekst Njet Vojnje (‘Nee tegen de oorlog’) op een blootgesteld deel van hun lichaam.

In het Rusland van vandaag kunnen deze twee woorden tot zeven jaar gevangenisstraf opleveren.

‘Mijn partner zette mijn eerste tatoeage in onze keuken tijdens de eerste week van de oorlog. Mijn vriend, die even erg tegen is als ik, tatoeëerde bij zichzelf een vredesteken, en ik tatoeëerde Njet Vojnje,’ vertelt Zjenja, een 33-jarige manager in een bar in Moskou, aan The Moscow Times.

Zjenja’s tatoeage trekt af en toe de aandacht van voorbijgangers die zich anders door de wijdverbreide militaire propaganda misschien alleen zouden wanen in hun antioorlogsstandpunten.

‘Een meisje in de metro zei een keer tegen me: “Heel erg bedankt.” En toen ik in een bar biertjes zat te drinken kwamen er twee jonge meisjes naar me toe en zeiden: “Je hebt ons zojuist gered. Iedereen is stil, niemand praat erover [de oorlog] – het betekende heel veel voor ons om dit te zien,”’ herinnert Zjenja zich.

The Moscow Times sprak met drie mensen die sinds de invasie antioorlogstatoeages hebben laten zetten. Hun namen zijn veranderd vanwege het risico op vervolging wegens kritiek op de oorlog. Om anonimiteit te garanderen zijn de afbeeldingen en exacte locaties van hun tatoeages niet bekendgemaakt. 

Verzameling

Kort na de invasie van Oekraïne in februari 2022 ramde Moskou een pakket repressieve wetten door het parlement om binnenlandse oppositie tegen de oorlog het zwijgen op te leggen. De wetten, die het ‘in diskrediet brengen’ van en het verspreiden van ‘nepnieuws’ over de strijdkrachten van het land verbieden, verbieden in feite iedere vorm van kritiek op het militaire offensief van het Kremlin, met lange gevangenisstraffen voor overtredingen.

Tussen de invasie en mei 2024 heeft Rusland meer dan 20.000 arrestaties verricht vanwege acties en uitspraken die tegen de oorlog waren gericht. Tot eind juni zijn er volgens het onafhankelijke rechtenproject OVD-Info 966 personen strafrechtelijk vervolgd.

Dit heeft sommigen er niet van weerhouden om manieren te vinden om hun onderdrukte gevoelens te kanaliseren, vooral omdat het harde politieoptreden tegen antioorlogsbijeenkomsten in de eerste weken van de oorlog een einde heeft gemaakt aan elke kans om op straat te protesteren.

‘Protesteren werkte niet: zodra mensen zich verzamelden, werden ze onmiddellijk uiteengedreven. De stad stond vol met politiebusjes… dat maakte me echt depressief,’ vertelt Zjenja over hun eigen protestpogingen in de begindagen van de oorlog.

Sindsdien is Zjenja’s verzameling tatoeages alleen maar gegroeid. Eerst zette hen een vertaling van Njet Vojnje in het Oekraïens, en dit jaar nog eens twee tatoeages die geïnspireerd zijn door de criticus van het Kremlin, Aleksej Navalny, die in februari in de gevangenis stierf.

Het echte aantal Russen dat tegen de oorlog in hun land is, blijft onbekend. De censuur maakt de peilingen onbetrouwbaar, zeggen experts. Als het publiek wordt gevraagd naar hun houding ten opzichte van de oorlog, geeft het meestal veilige antwoorden – antwoorden die niet leiden tot vervolging. 95 procent van de bevolking weigert simpelweg om met enquêteurs te praten.

Als er een klusjesman langskomt, haalt Zjenja de poster weg

In het zonovergoten appartement van Zjenja hangt een poster van 25 februari 2022 op de afzuigkap van de keuken, een constante herinnering aan de grimmige realiteit van de voortdurende oorlog. De poster met de verboden woorden Njet Vojnje, net als op Zjenja’s tatoeage, sierde de bar waar Zjenja werkt in de eerste dagen van de invasie – totdat de politie invallen ging doen in andere bars met hetzelfde bord.

‘De jongens van Partisan Press [een drukkerij] maakten een partij posters; kort daarna werden ze opgepakt. De poster hing twee of drie dagen bij de ingang van [onze] bar, op de meest zichtbare plek,’ vertelt Zjenja. Als er een klusjesman langskomt, haalt Zjenja de poster weg. 

‘Ik nam hem mee naar huis en hing hem op mijn koelkast in de hoop hem op een dag weer op zijn plek in de bar te kunnen hangen. Daar hoop ik nog steeds op,’ zegt hen.

Veel Russen zijn beboet voor het ‘in diskrediet brengen’ van het leger na het tonen van dezelfde Njet Vojnje-boodschap op hun kleding, autostickers of in hun berichten op sociale media. Herhaalde overtredingen binnen een jaar – of overtredingen in combinatie met andere overtredingen zoals vandalisme of het verspreiden van ‘nepnieuws’ over het leger – leiden tot strafrechtelijke vervolging en gevangenisstraf.

Zelfs het dragen van kleding of schoenen in de blauw-gele kleuren van de Oekraïense vlag kan leiden tot arrestaties. Vorige maand werd een Moskoviet beboet omdat hij zijn haar blauw en geel geverfd had, wat de rechtbank beschouwde als ‘visuele propaganda’. 

Desondanks heeft Zjenja al meer dan twee jaar een marker bij zich om ‘overal antioorlogsboodschappen’ te kunnen zetten. ‘Ik heb Njet Vojnje op het gebouw onder mijn ramen geschreven. Het blijft twee of drie dagen staan, dan komt de conciërge en haalt het weg – en dan schrijf ik het opnieuw op,’ zegt ze.

Het feit dat hen deze boodschap in het openbaar kon opschrijven, hielp Zjenja om de moed erin te houden. Toch heeft hen het niet meer zo vaak gedaan sinds hen zich bewust is geworden van het risico om betrapt te worden door de uitgebreide CCTV-netwerken en het geavanceerde gezichtsherkenningssysteem van Moskou.

‘Een paar maanden geleden schreef ik in een dronken bui Njet Vojnje bij mij in de lift,’ herinnert Zjenja zich. ‘Het was leuk om een paar maanden in een lift te staan waar Njet Vojnje stond. Toen heeft iemand het doorgestreept.’

Op de eerste verjaardag van de oorlog uitte Zjenja hun gevoelens over de oorlog op sociale media. ‘Woede, wrok, agressie – alle dingen die ik in mezelf blijf onderdrukken – het borrelt allemaal in me op,’ vertelt hen The Moscow Times als hen de inhoud van hun berichten beschrijft.

Voor het derde jaar op rij heeft Zjenja een uitlaatklep gevonden voor hun emoties in deze daden van stil verzet. Hen is niet de enige.

Kwetsbaar 

Veronika, 35 jaar, droomde al van een tatoeage sinds ze een tiener was. Ze besloot dat ze er eindelijk klaar voor was toen de oorlog begon en het leven ‘emotioneel ondraaglijk’ maakte.

‘Het leven werd opeens kwetsbaar. We hebben vandaag en er is misschien geen morgen,’ vertelde Veronika, een content marketing manager, aan The Moscow Times.

Nadat de regering het burgers onmogelijk had gemaakt om zich uit te spreken over ‘alle verschrikkingen en onrechtvaardigheden die om haar heen gebeuren’ begonnen Veronika’s emoties een tol te eisen van haar gezondheid. Ze moest een manier vinden om ermee om te gaan.

‘Een van mijn tatoeages, de vredesduif, zit meestal verborgen onder mijn kleren,’ zei ze. ‘Niemand kan hem zien, maar hij weerspiegelt mijn opvattingen en waarden en is erg belangrijk voor me.’

Veronika heeft in totaal zeven tatoeages erbij gekregen sinds haar eerste in november 2022. 

‘Ik hoop dat we ooit in een goede wereld zullen leven zonder wreedheid, geweld en deze stomme oorlog. Ik geloof hierin en streef ernaar om de duisternis en onwetendheid om me heen zo goed mogelijk te bestrijden,’ zei ze. ‘Tatoeages herinneren me er dagelijks aan dat ik niet moet opgeven.’

Ook voor Natalia, een 25-jarige journalist, was het laten zetten van twee tatoeages in augustus 2023 een manier om haar waarden uit te drukken. Op de ene staat een vredesteken en op de andere de planeet Aarde, die allebei symbool staan voor mir – een Russisch woord dat zowel ‘wereld’ als ‘vrede’ kan betekenen.

‘Zolang ik in Rusland ben, kan ik niet publiekelijk zeggen dat ik tegen de oorlog ben, dat ik het een barbaarse en gruwelijke misdaad vind,’ vertelt Natalia aan The Moscow Times.

‘Natuurlijk zal deze [tatoeage] de oorlog niet stoppen. Maar voor mij is het een manier om mijn menselijkheid te bewaren en me constant eraan te herinneren dat de norm vrede is, oftewel een wereld zonder oorlog.’

Oorlogspraat

Door de oorlog zijn de relaties tussen families, vrienden en geliefden in Rusland met tegengestelde meningen over de invasie van het Kremlin onder spanning komen te staan. Zjenja had ook ooit een afspraakje dat misliep zodra de oorlog ter sprake kwam.

‘Ik vroeg die persoon hoe het ging met het militaire inschrijfbureau. En hen zei: “Ja, iedereen is er al overheen [de oorlog], we zijn eraan gewend,”’ zegt Zjenja. ‘Dat betekende meteen het einde van de date.’ 

Zjenja ziet zo’n houding als een copingmechanisme. ‘Ik heb niet het juiste antwoord op de vraag hoe iemand zich moet voelen en wat iemand moet denken. Ik verwerk het onder andere door erover te praten. Sommigen dealen ermee door het te vergeten,’ vertelt Zjenja.

De oorlog heeft ook spanningen veroorzaakt in Zjenja’s familie. ‘Mijn eigen oom zegt recht in mijn gezicht dat Kyiv platgebombardeerd moet worden,’ vertelt ze. ‘Ik het niet zomaar negeren en vervolgens samen dezelfde pap eten en wodka drinken.’

Terwijl sommige kennissen van Zjenja lijden aan oorlogsmoeheid, zijn anderen bereid om erover te praten. ‘Thuis en in de datsja van mijn ouders kan ik vrijuit met iedereen praten en voel ik me gesteund. Ik heb veel geluk.’

’De blikken’ 

Op de vraag of hen zich zorgen maakt dat hun tatoeage in het openbaar te zien is, antwoordt Zjenja: ‘Ik ben het zat om bang te zijn om iemand te provoceren.’ Gezien hun lhbtq+-identiteit en geschiedenis van drie aanrandingen in Rusland, is Zjenja al bekend met ‘de blikken’ die hen hun hele leven al achtervolgen – omdat hen gewoon zichzelf is.

‘Het ding is, ze kunnen iedereen voor van alles en nog wat een [strafrechtelijke] zaak in de schoenen schuiven. Vooral mij. En als ze willen, zullen ze iets vinden,’ zegt Zjenja.

De golf van gewelddadige retoriek die de oorlog in Rusland heeft losgemaakt, heeft Zjenja’s gevoel van onveiligheid alleen maar versterkt. Het einde van de oorlog zal niet noodzakelijk een einde maken aan deze zorgen. 

‘Het is onduidelijk wat er na de oorlog zal gebeuren. Hoogstwaarschijnlijk zal het heel slecht zijn. Ik wil nu al naar [deze naoorlogse toekomst] toe, zodat ik ermee om kan leren gaan. Daarna wordt alles misschien ooit weer normaal [in Rusland].’ Maar de belangrijkste reden waarom Zjenja reikhalzend uitkijkt naar het einde van de oorlog is het feit dat ‘er mensen sterven aan het front’.

Hoewel hen al sinds 2011 probeert om Rusland te verlaten, blijft Zjenja voorlopig hier, omdat hun werk, familie en partner hier allemaal geworteld zijn. ‘Denk ik dat ik in mijn leven nog iets goeds zal meemaken in Rusland? Ik weet het niet zeker,’ zegt Zjenja. ‘Denk ik dat ik het einde van de oorlog zal meemaken? Ja. Ik hoop van wel.’