Pawel Świeboda: ‘Door toe te treden tot de EU is het Polen gelukt om van een vloek een zegen te maken’

Als Polen niet was toegetreden tot de EU zou het land zich volgens politicoloog Paweł Świeboda in niemandsland bevinden, ergens tussen Europa en Rusland. ‘Maar onze ligging in het centrum van Europa bleek onze troef te zijn.’

Met welke gebeurtenis in de Poolse geschiedenis kan onze toetreding tot de EU worden vergeleken?

Pawel Świeboda: Het is een gebeurtenis van hetzelfde kaliber als de belangrijkste mijlpalen in de Poolse geschiedenis. Een van de keerpunten in onze geschiedenis, iets wat ooit op dezelfde lijst terecht zal komen als het congres van Gniezno, de Unie van Lublin of het herwinnen van de onafhankelijkheid. Misschien is de vergelijking met 1918 wel het treffendst: we hebben meer te zeggen gekregen over de vormgeving van onze toekomst. De Poolse geschiedenis werd overheerst door veldslagen, oorlogen en delingen, maar sinds twintig jaar verwezenlijken we onze belangen op vreedzame wijze, door middel van maatschappelijke ontwikkeling.

Na honderden jaren van allerlei nederlagen werden we onderdeel van de geslaagde landen.

Door toe te treden tot de EU is het ons gelukt om van een vloek een zegen te maken. Onze ligging in het centrum van Europa bleek onze troef te zijn, waarbij de nabijheid van Rusland en Belarus vandaag de dag natuurlijk een grotere uitdaging is dan in 2004.

Het lijkt me dat als we niet tot de EU waren toegetreden, we in de Chinese of Russische invloedssfeer zouden liggen.

Gezien onze verregaande afkeer van Rusland zouden we ons waarschijnlijk in de Chinese invloedssfeer bevinden of ons wagen aan geopolitieke experimenten, waarbij we verschillende allianties zouden uitproberen. Een dergelijk model probeert Groot-Brittannië na brexit te verwezenlijken, alleen heeft dat land een andere traditie en positie.

Wie heeft er meer profijt gehad van de toetreding van Polen? Wij of Europa?

Er zijn modellen die laten zien hoeveel het bbp van de EU is gestegen dankzij de uitbreiding met Centraal-Europa, maar veel belangrijker is dat de EU met de toelating van nieuwe landen heeft laten zien dat ze geopolitieke macht heeft en in staat is om landen en hun economieën te transformeren. De uitbreiding met Centraal-Europa was een soort kleine globalisering, waarmee de EU haar verhouding tot de rest van de wereld onderzocht. De EU kon nu een deel van haar productie verplaatsen van risicogebieden naar veilige gebieden. Polen profiteert hier nog steeds van als integraal onderdeel van Duitse en westerse toeleveringsketens. Wij hebben investeringen en banen, en de West-Europese industrie heeft meer veiligheidsgaranties dan wanneer ze haar productie in afgelegen delen van de wereld zou moeten vestigen. In de EU is er dus sprake van een uitbreiding van de zone van stabiliteit.

Je zou cynisch kunnen zeggen dat de EU door haar uitbreiding naar het oosten een bufferzone heeft gekregen die haar scheidt van Rusland.

Westerse landen hebben enorme belangen in Polen. We hebben veiligheidsgaranties van onze NAVO-bondgenoten. We zijn dus meer een oostelijke flank van het Westen dan een bufferzone. Dat waren we geweest als Polen niet was toegetreden tot de EU. Dan hadden we het alleen moeten redden.

‘Om onderdeel te worden van de club moesten we alles accepteren wat in de EU was bedacht, met alle voor- en nadelen’

Als we zo’n spectaculair succes zijn in de EU, waar komt het fenomeen van de polexit dan vandaan? Nog niet zo lang geleden werd er in regeringskringen serieus gesproken over het verlaten van de EU.

Het polexit-debat werpt een schaduw op onze twintig jaar in de EU. De eerste helft van die periode waren we een pro-Europees land en de tweede helft stond Polen op zijn zachtst gezegd sceptisch tegenover de toekomst van de EU. Ik denk dat dit verlangen naar een polexit voortkwam uit de behoefte om ons af te reageren na te hebben ervaren wat de toetreding tot de EU werkelijk inhield. Want let wel, het was een volledige aanpassing aan regels die door anderen waren gemaakt. Om onderdeel te worden van de club moesten we alles accepteren wat in de EU was bedacht, met alle voor- en nadelen, waarbij we hooguit onderhandelden over overgangsperiodes die ons in staat stelden bepaalde dingen te spreiden. Dit was de logica van de uitbreiding. Het polexit-debat werd aangewakkerd door een sterk gevoel van eigenwaarde. Rechtse politici probeerden op basis hiervan in Polen scepsis over de EU te zaaien, maar gelukkig bleef de samenleving hier grotendeels immuun voor.

Economen hebben berekend dat er de afgelopen twintig jaar 161,7 miljard euro aan EU-gelden naar Polen is gevloeid. Hebben we dit geld goed besteed?

Met geld van EU-fondsen is een enorm aantal indrukwekkende infrastructuurprojecten gerealiseerd. We hebben nu een netwerk van snel- en autowegen dat bijna tien keer zo lang is als toen we lid werden van de EU; in totaal ongeveer 5000 kilometer. We hebben drinkbaar kraanwater van zeer goede kwaliteit. Het lijdt geen twijfel dat de toetreding tot de EU een sprong voorwaarts was. Natuurlijk wordt vooruitgang tegenwoordig niet alleen afgemeten aan de lengte van snelwegen en moeten er steeds meer middelen worden uitgetrokken voor de ontwikkeling van menselijk kapitaal en kennis. We hebben de afgelopen twee, drie jaar aanzienlijke vooruitgang geboekt en goede projecten gerealiseerd, maar het is voor ons nog steeds gemakkelijker om EU-geld te besteden aan de ontwikkeling van infrastructuur. We moeten beseffen dat de economie nu investeringen vraagt in strategische technologieën, waarin we niet al te sterk zijn.

Zijn de Polen mentaal al in het Westen? Twintigers zeker, maar de oudere generatie?

Ik denk dat de Poolse samenleving in wezen al deel uitmaakt van het Westen. De Polen hebben over het algemeen niet meer de complexen die twintig jaar geleden een probleem vormden. Een deel van ons vergelijkt zich nog steeds vooral met niet-westerse Europese landen, maar de mentale barrières zijn grotendeels overwonnen. Dat is ook een enorm succes. Het is veelzeggend dat er de afgelopen twee, drie jaar meer landgenoten zijn teruggekeerd uit het buitenland dan er zijn vertrokken.

Het zag ernaar uit dat Polen met sterke instituties tot de EU zou toetreden, maar zodra de partij Recht en Rechtvaardigheid aan de macht kwam, werd begonnen met het verwoesten van de democratie. Had men zich hiertegen beter kunnen weren?

Als iemand me twintig jaar geleden had gevraagd waarover ik me meer zorgen maakte, over de economie of over de instellingen, dan had ik geantwoord: over hoe onze economie het zou redden. Op dat moment was de concurrentiekloof tussen Polen en de vijftien oude lidstaten nog enorm, maar de instanties waren vrij goed voorbereid op het lidmaatschap. Helaas bleken ze niet bestand tegen het enorme politieke offensief. De paradox is dat de lidstaten dankzij de beschermende paraplu van de EU veel meer speelruimte hebben voor allerlei foute experimenten met de democratie. Het EU-lidmaatschap is een soort garantie voor de financiële markten dat er ondanks de politieke beroering niets ergs kan gebeuren met de economie. Als gevolg daarvan hebben we sinds 2020, dat wil zeggen tijdens de tweede helft van de PiS-regering, in Polen de grootste toestroom van buitenlandse investeringen in onze geschiedenis kunnen noteren! Oftewel, het EU-lidmaatschap gaf de regeringen van Morawiecki en Orbán de vrijheid om de rechtsstaat te verwoesten, en de EU-instellingen hadden weinig invloed op wat er werkelijk gebeurde in Polen of Hongarije.

‘We bleken een land te zijn dat heel ferm voor zijn belangen opkomt, wat niemand in de EU, denk ik, had verwacht’

Orbán heeft zijn maffiastaat met EU-geld opgebouwd.

Dat is toch onvoorstelbaar! Het is moeilijk te accepteren dat de EU niet in staat is om mechanismen te vinden die dergelijk pathologisch handelen kunnen beperken. Er moet binnen de EU beter worden nagedacht over hoe de instellingen van de lidstaten kunnen worden beschermd tegen snode plannen van politici.

Wat was het grootste fiasco gedurende deze twintig jaar?

Dat afstand werd genomen van de rechtsstaat en dat er tegen ons EU-procedures ter bescherming van de democratie werden gestart. Zo ver had het nooit mogen komen. 

Ik maak me zorgen over het gebrek aan prioriteit voor hoogwaardige technologie en de ontwikkeling van de wetenschap, maar ik zou dit eerder beschouwen als een teleurstelling dan als een fiasco. 

Hoe is de EU de afgelopen twintig jaar veranderd?

We zijn toegetreden onder het motto van een ‘solidair Europa’. We bleken echter een land te zijn dat heel ferm voor zijn belangen opkomt, wat niemand in de EU, denk ik, had verwacht. Onder onze invloed is de EU dus pragmatischer en flexibeler geworden. 

Een neveneffect van de toetreding van Polen en Hongarije tot de EU is ook de afkeer van verdere uitbreiding. Het Kaczyński-Orbánsyndroom?

De ervaringen die de EU heeft gehad met de regeringen van PiS en Fidesz zijn zeker niet bevorderlijk voor het ontwikkelen van steun voor dit proces. Vandaag de dag berekenen de regeringen van alle EU-landen of ze zich door toelating van een bepaald land geen vergelijkbare of nog grotere problemen op de hals halen. Als gevolg daarvan vordert de uitbreiding met een slakkengang. Helaas hebben Kaczyński en Orbán de politieke klasse in Europa ontmoedigd om de EU aanzienlijk uit te breiden.

Zal Polen over twintig jaar nog deel uitmaken van de EU? Zal die dan nog bestaan?

Het zal de EU goed vergaan en Polen zal dan deel uitmaken van de eurozone, ofwel van de harde kern. Ze zal in haar eigen tempo voortgaan. Over twintig jaar zal de EU even vloeibaar zijn als vandaag, om Zygmunt Bauman te parafraseren. Het zal een gebied van voortdurende compromissen zijn. Paradoxaal genoeg zal Polen in zo’n EU beter op z’n plaats zijn, omdat wij er tenslotte voor hebben gezorgd dat ze zo is geworden.  

Paweł Świeboda (1972) is politicoloog en econoom. Hij heeft deelgenomen aan de toetredingsonderhandelingen als adviseur van president Aleksander Kwaśniewski en later als directeur van de EU-afdeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Later was hij onder andere een van de adviseurs van de voorzitter van de Europese Commissie, Jean-Claude Juncker. Momenteel is hij verbonden aan de in Brussel gevestigde denktank European Policy Centre.